Sagnir - 01.06.1997, Qupperneq 95

Sagnir - 01.06.1997, Qupperneq 95
traustustu heimildirnar um svartadauða hér á landi. r Utbreiðsla og mannfall Plágan kom með Einari Herjólfssyni í Hvalfjörð sumarið 1402 og fór víða um land. Nýi annáll nefnir árið 1403 „mann- dauðaár hið mikla“ og 1404 „mann- dauðavetur hinn síðari" en samkvæmt fornbréfum er talað um „pláguveturinn", þ.e. 1402—1403 og „manndauðahaustið seinnara“, þ.e. haustið 1403. Ólíklegt er að plágan hafi þolað tvo vetur og senni- legast hefur hún fjarað út einhvern tím- ann um veturinn 1403-1404 og þá lík- lega frekar fýrr en síðar. Hversu marga lagði plágan að velli? Um það hafa verið skiptar skoðanir en lengi vel trúðu menn annálum sem sögðu að einungis þriðjungur hefði lifað af sótt- ina í Noregi 1349—1350 og svipað hefði gerst hérlendis. A síðari árum hafa fræði- menn áætlað mannfallið um þriðjung. Gunnar Karlsson og Helgi Skúli Kjart- ansson áætla að „yfir helmingur lands- manna (50—70%; nákvæmari tala sam- ræmist varla eðli útreikinganna)“ hafi lát- ist og bæta við að niðurstaða þeirra sé „ekki ótraustari en þær áætlanir sem fræðimenn hafa hingað til látið sér nægja. Þetta eru orð að sönnu en sanna hvorki tölur þeirra né annarra. Er yfirleitt hægt að reikna út eða áætla af einhveiju viti út frá fyrirliggjandi heimildum hve margir féllu í plágunni hér á landi í upp- hafi 15. aldar? Svarið er nei, það er ekki hægt. Mín niðurstaða er að miða við meðaltal frá Evrópu á bilinu 25—45% vegna þess að ég tel að útbreiðsla og ein- kenni sóttarinnar hafi verið sambærileg. Tölur um fjölda kennimanna og þjónustufólks sem létust eru mjög háar samkvæmt útreikn- ingum Gunnars Karlssonar og Helga Skúla Kjartanssonar eða frá 54-98%. Samkvæmt annála- greinum var talið að um 83% presta í Skálholtsbiskupsdæmi og 95% presta í Hólabiskupsdæmi hafi látist í plágunni en ems ég hef bent á eru þær gagnslaus heimild. Þess vegna hafa þeir ekki viljað uota þær til að álykta almennt um mann- fall út frá þeim. Þeir benda á að prestar seu vegna starfa sinna í meiri hættu á að smitast og dánarhlutfallið á þessum stöð- um geti þess vegna einungis verið dæmi- gert fýrir þau heimili þar sem plágan kom en einhverjar sveitir eða bæir hafi sloppið við pláguna. Þessi skýring, þótt góð sé, getur ekki orðið grundvöllur undir út- reikninga um mannfall á landinu. Rétt er að hafa í huga að víða erlendis lagði yfir- stéttin á flótta undan pestinni og einangr- aði sig og ef til vill ættu tölur um mann- fall í yfirstétt, þ.m.t. presta, að vera lægri en hjá almenningi. Hvert hefði hlutfallið þá orðið á Islandi? I Englandi eru til mjög góðar og áreiðanlegar heimildir um dauða kennimanna í einstökum biskups- dæmum en hvergi var dánarhlutfallið meira en 50% og ljóst er að ekki er hægt að alhæfa um mannfall almennt út frá þeim tölum einum. Af Nýja annál verður ekki ráðið með vissu hve margir hafa dáið af lærðum inönnum jafnvel þótt hægt væri að áætla fjölda þeirra fýrir pláguna með nokkurri vissu. Til þess eru ffásagnirnar grunsamlega staðlaðar, þar sem tölurnar þrír og sex leika aðalhlutverkin, og óljósar, t.d. varðandi Þykkvabæ árið 1403. í Nýja annál eru nafngreindir tólf einstaklingar, sjö lærðir og fimm leik- ir, sem létust, þrír 1402 og níu 1403. Staðinn í Skálholti aleyddi 1402 og 1404, raunar þrisvar það ár en ekkert slíkt gerðist 1403. Sagt er að sex bræður í Þykkvabæ og sjö systur í Kirkjubæ hafi látist auk þess sem báða staðina eyddi þrisvar árið 1403. í ann- álnum er getið dauða fjögurra veraldlegra höfðingja, auk konu eins þeirra, og ekki hefúr nokkrum manni dottið í hug að áætla mannfall út frá þeim fjölda. Athyglivert er að sökudólgurinn, Einar Heijólfsson, virðist ekki hafa látist úr sóttinni. Skálholtsbiskup kom út samsumars sóttinni og ekki sýktist hann og ekki heldurVigfús ívarsson hirð- sq'óri eða Arni Ólafsson síðar biskup.'8 Það virðist koma fram í heimildum að mannfall hafi verið meira meðal þjón- ustufólks en meðal hinna lærðu manna. Einu tölurnar sem talið er hugsanlegt að gætu átt við dauðsfoll meðal almennings eru frá Kirkjubæ samkvæmt Nýja annál en þar segir að komið hafi verið með 675 lik til greftrunar (795 lík ef gert er ráð fýrir stórum hundruðum) en þá hafi menn hætt að telja en margir hafi dáið eftir það. Þessar tölur hafa hins vegar ekk- ert með mannfall í plágunni að gera og hafa því ekkert gildi fýrir þessa útreikn- inga. I Kirkjubæ hefur sennilega verið til skrá yfir greftranir, skrá yfir látna eða ár- tíðaskrá eins og við flestar kirkjur og klaustur víða erlendis. Telja má líklegt að slíkar skrár hafi verið til hérlendis, a.m.k. á stærri stöðum. Klaustrið í Kirkjubæ var stofnað árið 1186 og þessar greftranir hafa átt sér stað einhvern tímann á þeim tíma (1186 til 1402 = 216 ár = 3,7 greftranir á ári). Annaðhvort hefur bókin verið upp- skrifuð eða hætt hefur verið að skrifa í hana, kannski vegna þess að fjöldi manns dó á stuttum tíma. Skráin eða heimild um hana hefur verið skrásetjara annálsins til- tæk á sínum tírna. Engar sambærilegar upplýsingar eru frá Skálholti, Hólum eða öðrum stöðum og annállinn segir ekkert um svartadauða í Hólabiskupsdæmi.Til dæmis greinir hann ekki frá heitgöngum, föstum og gjöfum til Guðmundarskrínis á Hólum sem Gottskálksannáll segir frá eða hinum mikla prestadauða sem fornbréfin vitna 20 um. Plágan virðist hafa gengið harðar á þéttbýlli svæðum og mannmörgum stöð- um en i dreifbýli og tölur um mannfall frá einu svæði til annars eru svo breytileg- ar að vafasamar upplýsingar um fjölda lát- „Telja má fullvíst að mann- fallið hafi ekki verið meira en 45% enda eru engin dæmi um slíkt nema þar sem algjört hrun samfélagsins fylgdi í kjölfarið. Það gerðist ekki á ís- landi en plágan olli uppstokk- un í valdakerfi og atvinnulífi." SAGNIR 93
Qupperneq 1
Qupperneq 2
Qupperneq 3
Qupperneq 4
Qupperneq 5
Qupperneq 6
Qupperneq 7
Qupperneq 8
Qupperneq 9
Qupperneq 10
Qupperneq 11
Qupperneq 12
Qupperneq 13
Qupperneq 14
Qupperneq 15
Qupperneq 16
Qupperneq 17
Qupperneq 18
Qupperneq 19
Qupperneq 20
Qupperneq 21
Qupperneq 22
Qupperneq 23
Qupperneq 24
Qupperneq 25
Qupperneq 26
Qupperneq 27
Qupperneq 28
Qupperneq 29
Qupperneq 30
Qupperneq 31
Qupperneq 32
Qupperneq 33
Qupperneq 34
Qupperneq 35
Qupperneq 36
Qupperneq 37
Qupperneq 38
Qupperneq 39
Qupperneq 40
Qupperneq 41
Qupperneq 42
Qupperneq 43
Qupperneq 44
Qupperneq 45
Qupperneq 46
Qupperneq 47
Qupperneq 48
Qupperneq 49
Qupperneq 50
Qupperneq 51
Qupperneq 52
Qupperneq 53
Qupperneq 54
Qupperneq 55
Qupperneq 56
Qupperneq 57
Qupperneq 58
Qupperneq 59
Qupperneq 60
Qupperneq 61
Qupperneq 62
Qupperneq 63
Qupperneq 64
Qupperneq 65
Qupperneq 66
Qupperneq 67
Qupperneq 68
Qupperneq 69
Qupperneq 70
Qupperneq 71
Qupperneq 72
Qupperneq 73
Qupperneq 74
Qupperneq 75
Qupperneq 76
Qupperneq 77
Qupperneq 78
Qupperneq 79
Qupperneq 80
Qupperneq 81
Qupperneq 82
Qupperneq 83
Qupperneq 84
Qupperneq 85
Qupperneq 86
Qupperneq 87
Qupperneq 88
Qupperneq 89
Qupperneq 90
Qupperneq 91
Qupperneq 92
Qupperneq 93
Qupperneq 94
Qupperneq 95
Qupperneq 96
Qupperneq 97
Qupperneq 98
Qupperneq 99
Qupperneq 100
Qupperneq 101
Qupperneq 102
Qupperneq 103
Qupperneq 104
Qupperneq 105
Qupperneq 106
Qupperneq 107
Qupperneq 108
Qupperneq 109
Qupperneq 110
Qupperneq 111
Qupperneq 112
Qupperneq 113
Qupperneq 114
Qupperneq 115
Qupperneq 116
Qupperneq 117
Qupperneq 118
Qupperneq 119
Qupperneq 120
Qupperneq 121
Qupperneq 122
Qupperneq 123
Qupperneq 124
Qupperneq 125
Qupperneq 126
Qupperneq 127
Qupperneq 128
Qupperneq 129
Qupperneq 130
Qupperneq 131
Qupperneq 132

x

Sagnir

Direct Links

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Sagnir
https://timarit.is/publication/1025

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.