Sagnir - 01.06.1997, Page 101

Sagnir - 01.06.1997, Page 101
Ástæðurnar fyrir lítilli fólksfjölgun á ís- landi á 19. öld er fyrst og fremst hægt að útskýra með lágu giftingarhlutfalli. Dán- artíðni var að vísu mikil, einkum var ung- barnadauðinn hár, en hann var líka hár í mörgum löndum þar sent mannfjölg- unin var mikil. Frjósemi giftra hjóna á Islandi var mjög há; gift kona í frjósömum aldri (20—44 ára) eignað- ist að meðaltali barn á þriggja ára fresti. En tæpur helming- ur kvenna í þessum aldurshópi var að jafnaði giftur á 19. öld. Frjósemi ógiftra kvenna var að jafn- aði um 10% affrjósemi giftra kvenna. Ekki er ástæða til að ætla annað en fólksfjölgun hafi verið mjög misjöfn á Is- landi á árum áður eftir því hvert gifting- arhlutfall fólks á frjósömum aldri var hverju sinni. Með breytileika þessum var bæði hægt að halda fólksfjöldanum í Tafla 2. Fólksfjöldaþróun á íslandi eftir 1800 - árleg meöaltöl í %. 1801-1900 0,5% 1901-1996 1,3% 1801-1820 0,09% 1821-1870 0,76% 1871-1900 0,37% 1901-1940 1,1% 1941-1965 1,9% 1966-1996 1,1% skefjum, sbr. árin 1801—1820 (sjá töflu 2) og auka hann mjög, sbr. fólksfjölgunina 1792-1801 (sjá töflu 6). Hrun fólks í stórubólu og við- koman í kjölfar hennar I töflu 3 er yfirlit um mannfjöldaþróun vegna stórubólu sem geisaði hér á landi árin 1707 og 1708.Við vitum með nokk- urri vissu hver mannfjöldinn var fyrir storubólu, hann hefur ekki verið fjarri fólksfjöldatölunni 1703, 53.538 manns. Við vitum hins vegar ekki örugglega hve margir féllu í stórubólu en samkvæmt til- tækum heimildum hefur þó varla minna en 20% og varla meira en 33% Islendinga úáið þá. Við vitum heldur ekki hve ört Islendingum fjölgaði í kjölfar sóttarinnar 1707—1734. Við höfunt hins vegar nokk- uð áreiðanlegar tölur um fólksfjöldann tímabilið 1734—1750. Við upphafþessa tímabils var mannfjöldinn um 43 þúsund manns en var rúm 48 þúsund við lok þess. Þetta merkir íjölgun um 0,7% að meðaltali ár hvert. Ef fólksfjölgunin 1709—1734 var að meðaltali ár hvert sú sama og var sannar- lega 1734-1750, þ.e. 0,7%, og mannfjöld- inn skömmu fyrir stórubólu 1707 hef- ur verið svipaður og hann var 1703, hefur mannfjöldinn við lok stórubólu verið 36.500 manns, sem merkir fækkun vegna sóttarinnar um 27%. Flærri mann- fallstölur hafa verið nefndar sem þýðir að gera verður ráð fyrir örari fólksfjölgun 1709-1734 en hér var nefnd. Að mati mínu er ólíklegt að árleg fjölg- un hafi verið hærri en 0,7% því að í stórubólu féll mest fólk „á besta aldri“, fólk sem var fætt eftir 1670/1673. Þau ár hafði gengið bólusótt í landinu og þeir sem þá smituðust og lifðu sóttina höfðu fengið lífstíðarónæmi fyrir sjúdómnum. Yngra fólk, aldursflokkarnir undir 35 ára aldri, var hins vegar ónæmislaust 1707 og meiri hluti þeirra sem féllu voru úr þeim hópi. Eftir stórubólu hefur því verið til- tölulega fátt um frjósamt og vinnuhraust fólk í landinu og hafði þetta afleiðingar fyrir atvinnuvegina, bændur drógu úr mannaflsfrekum landbúnaði eins og kúa- búskap og juku í staðinn sauðijárræktina þar sem guð og gaddurinn réðu gjarnan ríkjum. Áhrifaldursdreifingar fólksfjöld- ans, í kjölfar sjúkdómsins, á endurheimtur hans hafa vafalaust verið tvímælalaus; þær hafa gengið hægt fyrir sig, ekki síst á öðr- um áratug aldarinnar, og jafnvel er hugs- anlegt að sum árin hafi fólki fækkað. Litl- ir hafa frjósömu árgangarnir verið fyrst eftir stórubólu. Spáð í fólksfjöldaþróun 1665-1735 Varðveist hafa töflur um fjölda fæddra og dáinna í Reykholtssókn hvert ár 1665-1783 að undanskildum árunum 1755 og 1781. Einnig eru til staðar töflur um fædda og dána í Möðruvallasókn 1694—1718. Mögulegt er með töflum þessum að spá í mannfjölda í sóknunum á sömu tímabilum og þær ná til, sbr. töflu 4. Tölurnar fyrir Reykholtssókn eru miklu þýðingarmeiri en Möðruvallatölurnar einfaldlega vegna þess að þær ná yfir miklu lengra tímabil. Því er t.d. mögulegt að bera reiknaðar tölur fyrir Reykholt saman við raunverulegar mannfjöldatölur sóknarinnar á síðari hluta 18. aldar. Mun- ar þar mjög litlu þannig að treysta má nokkurn veginn reiknuðu tölunum sem heimild fyrir mannfjöldann í sókninni ár hvert. Enn fremur má bera sveiflurnar í út- reiknuðum mannfjölda í Reykholtssókn saman við sveiflurnar í mannfjöldanum á íslandi ár hvert 1735-1783. Niðurstaðan er sú að sveiflurnar eru mjög áþekkar, einkum þegar árlegar sveiflur jafnast með útreikningi 5 ára meðaltalna. Hafi fylgnin milli fólksfjölda i Reykholtssókn og í landinu almennt 1665-1735 verið svipuð og fylgnin milli Reykholtssóknar og landsins almennt var 1735-1783, er hægt að nota Reykholtstölurnar til að spá um fólksljöldaþróun á Islandi allt frá árinu 1665. Hefur það verið gert í óbirtri grein. Mannfjöldinn á Islandi samkvæmt útreiknuðu Reykholtstölunum reyndist vera svo til sá sami árið 1735 og almennar heimildir segja til um. En hér er ekki meginmarkmiðið að spá í fólksfjöldatölur á 17. öld heldur hvernig endurheimturnar hafi verið eftir stórubólu 1709-1734. Samkvæmt mismun fæddra og dáinna í Reykholtssókn fór fólki fyrst að fjölga að ráði eftir 1720 en þá varð fjölgunin hröð. Þetta er í samræmi við þá getgátu sem sett var fram hér að framan. En tölurnar frá Möðruvallasókn Tafla 3. Stórabóla 1707-1708 og fólksfjöldinn. • Ekki er Ijóst hve margir dóu úr stórubólu. • íslendingum fjölgaöi 1734-1750 aö meðaltali ár hvert um 0,7%. • Ef mannfjölgun 1709-1734 var svipuð og var 1734-1750 (árlega 0,7%). => Mannfall í stórubólu alls 27%. • Ef mannfall var 30% í stórubólu. => Árleg mannfjölgun 1709-1750 óhjákvæmilega 0,85%. „Frjósemi giftra hjóna á íslandi var mjög há; gift kona í frjósömum aldri (20-44 ára) eignaðist að meðaltali barn á þriggja ára fresti. En tæpur helmingur kvenna í þessum aldurs- hópi var að jafnaði giftur á 19. öld." SAGNIR 99 SVARTIDAUÐI Á ÍSLANDI - Plágurnar 1402 og 1495
Page 1
Page 2
Page 3
Page 4
Page 5
Page 6
Page 7
Page 8
Page 9
Page 10
Page 11
Page 12
Page 13
Page 14
Page 15
Page 16
Page 17
Page 18
Page 19
Page 20
Page 21
Page 22
Page 23
Page 24
Page 25
Page 26
Page 27
Page 28
Page 29
Page 30
Page 31
Page 32
Page 33
Page 34
Page 35
Page 36
Page 37
Page 38
Page 39
Page 40
Page 41
Page 42
Page 43
Page 44
Page 45
Page 46
Page 47
Page 48
Page 49
Page 50
Page 51
Page 52
Page 53
Page 54
Page 55
Page 56
Page 57
Page 58
Page 59
Page 60
Page 61
Page 62
Page 63
Page 64
Page 65
Page 66
Page 67
Page 68
Page 69
Page 70
Page 71
Page 72
Page 73
Page 74
Page 75
Page 76
Page 77
Page 78
Page 79
Page 80
Page 81
Page 82
Page 83
Page 84
Page 85
Page 86
Page 87
Page 88
Page 89
Page 90
Page 91
Page 92
Page 93
Page 94
Page 95
Page 96
Page 97
Page 98
Page 99
Page 100
Page 101
Page 102
Page 103
Page 104
Page 105
Page 106
Page 107
Page 108
Page 109
Page 110
Page 111
Page 112
Page 113
Page 114
Page 115
Page 116
Page 117
Page 118
Page 119
Page 120
Page 121
Page 122
Page 123
Page 124
Page 125
Page 126
Page 127
Page 128
Page 129
Page 130
Page 131
Page 132

x

Sagnir

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Sagnir
https://timarit.is/publication/1025

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.