Sagnir - 01.06.1997, Síða 101

Ástæðurnar fyrir lítilli fólksfjölgun á ís-
landi á 19. öld er fyrst og fremst hægt að
útskýra með lágu giftingarhlutfalli. Dán-
artíðni var að vísu mikil, einkum var ung-
barnadauðinn hár, en hann var líka hár í
mörgum löndum
þar sent mannfjölg-
unin var mikil.
Frjósemi giftra
hjóna á Islandi var
mjög há; gift kona í
frjósömum aldri
(20—44 ára) eignað-
ist að meðaltali barn
á þriggja ára fresti.
En tæpur helming-
ur kvenna í þessum
aldurshópi var að
jafnaði giftur á 19.
öld. Frjósemi ógiftra kvenna var að jafn-
aði um 10% affrjósemi giftra kvenna.
Ekki er ástæða til að ætla annað en
fólksfjölgun hafi verið mjög misjöfn á Is-
landi á árum áður eftir því hvert gifting-
arhlutfall fólks á frjósömum aldri var
hverju sinni. Með breytileika þessum var
bæði hægt að halda fólksfjöldanum í
Tafla 2. Fólksfjöldaþróun á íslandi eftir 1800 - árleg meöaltöl í %.
1801-1900 0,5%
1901-1996 1,3%
1801-1820 0,09%
1821-1870 0,76%
1871-1900 0,37%
1901-1940 1,1%
1941-1965 1,9%
1966-1996 1,1%
skefjum, sbr. árin 1801—1820 (sjá töflu 2)
og auka hann mjög, sbr. fólksfjölgunina
1792-1801 (sjá töflu 6).
Hrun fólks í stórubólu og við-
koman í kjölfar hennar
I töflu 3 er yfirlit um mannfjöldaþróun
vegna stórubólu sem geisaði hér á landi
árin 1707 og 1708.Við vitum með nokk-
urri vissu hver mannfjöldinn var fyrir
storubólu, hann hefur ekki verið fjarri
fólksfjöldatölunni 1703, 53.538 manns.
Við vitum hins vegar ekki örugglega hve
margir féllu í stórubólu en samkvæmt til-
tækum heimildum hefur þó varla minna
en 20% og varla meira en 33% Islendinga
úáið þá. Við vitum heldur ekki hve ört
Islendingum fjölgaði í kjölfar sóttarinnar
1707—1734. Við höfunt hins vegar nokk-
uð áreiðanlegar tölur um fólksfjöldann
tímabilið 1734—1750. Við upphafþessa
tímabils var mannfjöldinn um 43 þúsund
manns en var rúm 48 þúsund við lok
þess. Þetta merkir íjölgun um 0,7% að
meðaltali ár hvert.
Ef fólksfjölgunin
1709—1734 var að
meðaltali ár hvert sú
sama og var sannar-
lega 1734-1750, þ.e.
0,7%, og mannfjöld-
inn skömmu fyrir
stórubólu 1707 hef-
ur verið svipaður og
hann var 1703, hefur
mannfjöldinn við
lok stórubólu verið
36.500 manns, sem
merkir fækkun
vegna sóttarinnar um 27%. Flærri mann-
fallstölur hafa verið nefndar sem þýðir að
gera verður ráð fyrir örari fólksfjölgun
1709-1734 en hér var nefnd.
Að mati mínu er ólíklegt að árleg fjölg-
un hafi verið hærri en 0,7% því að í
stórubólu féll mest fólk „á besta aldri“,
fólk sem var fætt eftir 1670/1673. Þau ár
hafði gengið bólusótt í landinu og þeir
sem þá smituðust og lifðu sóttina höfðu
fengið lífstíðarónæmi fyrir sjúdómnum.
Yngra fólk, aldursflokkarnir undir 35 ára
aldri, var hins vegar ónæmislaust 1707 og
meiri hluti þeirra sem féllu voru úr þeim
hópi. Eftir stórubólu hefur því verið til-
tölulega fátt um frjósamt og vinnuhraust
fólk í landinu og hafði þetta afleiðingar
fyrir atvinnuvegina, bændur drógu úr
mannaflsfrekum landbúnaði eins og kúa-
búskap og juku í staðinn sauðijárræktina
þar sem guð og gaddurinn réðu gjarnan
ríkjum. Áhrifaldursdreifingar fólksfjöld-
ans, í kjölfar sjúkdómsins, á endurheimtur
hans hafa vafalaust verið tvímælalaus; þær
hafa gengið hægt fyrir sig, ekki síst á öðr-
um áratug aldarinnar, og jafnvel er hugs-
anlegt að sum árin hafi fólki fækkað. Litl-
ir hafa frjósömu árgangarnir verið fyrst
eftir stórubólu.
Spáð í fólksfjöldaþróun
1665-1735
Varðveist hafa töflur um fjölda fæddra og
dáinna í Reykholtssókn hvert ár
1665-1783 að undanskildum árunum
1755 og 1781. Einnig eru til staðar töflur
um fædda og dána í Möðruvallasókn
1694—1718. Mögulegt er með töflum
þessum að spá í mannfjölda í sóknunum á
sömu tímabilum og þær ná til, sbr. töflu 4.
Tölurnar fyrir Reykholtssókn eru miklu
þýðingarmeiri en Möðruvallatölurnar
einfaldlega vegna þess að þær ná yfir
miklu lengra tímabil. Því er t.d. mögulegt
að bera reiknaðar tölur fyrir Reykholt
saman við raunverulegar mannfjöldatölur
sóknarinnar á síðari hluta 18. aldar. Mun-
ar þar mjög litlu þannig að treysta má
nokkurn veginn reiknuðu tölunum sem
heimild fyrir mannfjöldann í sókninni ár
hvert.
Enn fremur má bera sveiflurnar í út-
reiknuðum mannfjölda í Reykholtssókn
saman við sveiflurnar í mannfjöldanum á
íslandi ár hvert 1735-1783. Niðurstaðan
er sú að sveiflurnar eru mjög áþekkar,
einkum þegar árlegar sveiflur jafnast með
útreikningi 5 ára meðaltalna. Hafi fylgnin
milli fólksfjölda i Reykholtssókn og í
landinu almennt 1665-1735 verið svipuð
og fylgnin milli Reykholtssóknar og
landsins almennt var 1735-1783, er hægt
að nota Reykholtstölurnar til að spá um
fólksljöldaþróun á Islandi allt frá árinu
1665. Hefur það verið gert í óbirtri
grein. Mannfjöldinn á Islandi samkvæmt
útreiknuðu Reykholtstölunum reyndist
vera svo til sá sami árið 1735 og almennar
heimildir segja til um. En hér er ekki
meginmarkmiðið að spá í fólksfjöldatölur
á 17. öld heldur hvernig endurheimturnar
hafi verið eftir stórubólu 1709-1734.
Samkvæmt mismun fæddra og dáinna í
Reykholtssókn fór fólki fyrst að fjölga að
ráði eftir 1720 en þá varð fjölgunin hröð.
Þetta er í samræmi við þá getgátu sem
sett var fram hér að framan.
En tölurnar frá Möðruvallasókn
Tafla 3. Stórabóla 1707-1708 og fólksfjöldinn.
• Ekki er Ijóst hve margir dóu úr stórubólu.
• íslendingum fjölgaöi 1734-1750 aö meðaltali ár hvert um 0,7%.
• Ef mannfjölgun 1709-1734 var svipuð og var 1734-1750 (árlega 0,7%).
=> Mannfall í stórubólu alls 27%.
• Ef mannfall var 30% í stórubólu. => Árleg mannfjölgun 1709-1750
óhjákvæmilega 0,85%.
„Frjósemi giftra hjóna á
íslandi var mjög há; gift
kona í frjósömum aldri
(20-44 ára) eignaðist að
meðaltali barn á þriggja ára
fresti. En tæpur helmingur
kvenna í þessum aldurs-
hópi var að jafnaði giftur á
19. öld."
SAGNIR 99
SVARTIDAUÐI Á ÍSLANDI - Plágurnar 1402 og 1495