Sagnir - 01.06.1997, Qupperneq 120

Eaaert Þór Bernharðsson
„Ástandskonur“ og aðrar konur
í Reykjavík í seinna stríði
Tugþúsundlr erlendra
hermanna
Rúmlcga ivö þútund rnrnn úr hnd-
gönguliöi brokj flotJii* licrlóku Mand
corið 1940. Pcir ilvötdu ikjmmj hríð,
lirovcirir ljiidhcmns lóku brjtt við nrð-
•röðunni. Áður cn júni vjr allur liofðu
tiðlcga cuuugu j'uiund hcrmcnn kunuð
lil Ijudiinv á vcgum Brrtj og þcim álli
cfiir jð Ijólgj um fímm þúiund. Surntur
hluti liðuni vjr .citur mður I Rcyk)jvik
f Hcrmonnum iiri cftir að fjolgj í
Rcykjjvík þcgjr lctð á nvrjjldaririn og i
köflum voru þrir mun flcin cn fyir-
grrindar liiliir hrrmj. Sncmmvmnjri.
I ‘MI grrðu Brciar vjnikiniiuljg við Banda-
rikjjmrnn um jð uka við hctnaðarhlui
vcrki vinu i l.landi cnda tógdux þcir
mrfa á liði ainu að halda aooan ujðjr.i
•lcn.kj rikixrjórnin fór að vilja »iór-
vcldanna í milinu.3 Mcftcrndjr.anin-
ingur Itlcndinga ug Bandjrikjamanna var
vfðan traðfciiur jf Alþmgi hmn 9. júlí
1941, rvcimur dugum cíiir að nilcga
fjögur þúiund þrauiþjilfaðir aivinnuhrr-
mrnn úr landgönguliði bandariika flui-
am nigu a land i Rcykjavik. Hauiiið
1941 höfðu Bandaiíkjjmcnn lluit nl
landiim um liu þúiund hcrmcnn rn Brrt-
ar »iiu »cm faitatt. Skipuljgður bron-
flulningur þritra fra landmn hófn ckki
fyrr cn i aðvcntunni þjð ár. Vorið cftir
hjfði Bjndjríkjjhcr tiarrti þrjitfu þúiund
mcnn á tilandi og cnn voru um fimmtán
þúiund brcikn hcrmcnn i Imdinu.
Hauilið 1942 voru bandjrfikir hcrmcnn
orðnir n*rri fjörulíu þúiund en þi voru
flcilir Brrtarmr farnir. Síðuitu ár vlyrj-
Á strídsárunum voru konur i
fíeykjavik mjög á mllli
tannanna á tólki. Engu var
llkara en þær væru lleslar i
„ástandinu" sem svo var
neínl. í grelnlnni ræðir
Eggerl Þór Bernharðsson
samskipti kvennanna og
hermannanna, glldi
heimllda um tímabllið og
belnlr sjónum sinum að
aðgerðum yllrvalda III að
vernda ólögráða slúlkubörn.
aldarinnar voru aðcini fácinar ivciiir úr
flugher og flola hani hárignar Brciakon-
ungi á tilandí. Fri og mrð írinu 1945
firkkaði vcrulrga i hcrliði Bandarikjanna.
1 ágúti það ár voru þcir um þrjáríu þúi-
und og í árilok rúmlrga tiu þúiunduin
icuano luona 1040 HfTáiniwauit
fartri. Haii.lið 1944 voru þc.r rcn innan
við nu þúiund og aih hcrlið irm hifði
hafi hckiilöðvar líuar úii i Ijndi hafði
tcrtð kallið ul Suðvciiurharmini. Rjun-
jr hafði bróðurpjrrur hjmlariikj hrr-
liðnm. eða um «0% þ«». aðictur utt i
þri »v*ði i mrðin þaö dvald.it á Ú-
íjndi.4 Sumarið 1942 munu nil*gl bO
þúiund rrlcndit hcrmcnn hafa dvjlm j
tilandi og m.kill mcmhlul. þc.rn var i
hofuðiuðnum rða nágrcnni hant.s
Miðað við ibúafjölda í Rcvkjarik á
Ityrjaldarárunum mi narri gciá að lug-
þúiundu rrlrndn nunna í b.cmim hafi
icti ivip »inn á hann og b*jarbrag allan.
Við manntal 1940 vuru (búar Rrykja-
vikur l.ðlcga 58 þúiund. þar af n*rr.
iljin þúiund karlar og rúmlrga luuugu
þúiund konur. hiðlrga f|órðungur þcvn
fólki vjr á barmaldri og um ifundi hluli
á nulli ickur og tvitugt.6 Þcgat Itilðinu
lauk hafði íbuum fjólgið nokkuð i
Reykjavlk. Árið 194$ voru þcir orðmr
n*rri 47 þúiund. Karlar voru um 22
þuiund cn konur t*plrga 25 þúiund.
Börnum fór og fjölgandi »cm hluifjll af
ibúatölu.7
Hctliðið var að langitcritum hluta
ikipað katlmönnum, mörgum ungum. cn
irið 1940 voru i Rrykjavik aðcini um
cllcfu þúiund karlar tvirugir og cldri.
N'*iiu ir fjolgaði þcim nokkuð rn fram-
an af itriðiárunum voru crlcndír karl-
mrnn mun fleiri i bxnum cn mnlcndir.
Rjnnig brcytluil öll fólk.fjftljj-. kvnja-
og aldurihlutföll í Rcyk|avik á ikömm-
um líma mcð lilkomu hinna .úllcudu
gcica". I'jð itti cftit að hafa matghattuð
ihrif á Iffið i bxnum nxitu átm.
Bretar nemimj island 10. mal 1940 Straa á híinamscjgrin var lanð aft rzða um samnayti raykvfskra kvenna og Iwrnianna.
Ungar slúlkur og erlendir
„gestir“
Á hcimiityr|aldarárunum vjr *>ka
Rcykjavikur ofi haiðlrga gagnrynd. Hun
um ihrifum og icggia liila r*kl við upp-
runa linn og mcnningu þ)oðarinnjr. Hitl
hafði briiíl .vjndund við líllcndirigjnj.
Linkuni ligu blómarö.*ir b.cjjnn* undir
jnuli fvrir ilika hcgðjn. Hinir cldri
hötðu jf hcnni errulrgai áiiyggiur. Lngu
vjr likjrj cn dxtur hófuðitaðjrini v*tu
kilbð. hcfðu vvo náin kynm jf vcru-
liftinu að til rjndrzða
hoifði. (J*fi milk.
á ul við hermann
jð hún v*r. nina
ilundii ttimpluð purtkon.
Sttat i fima dcgi hci
námiins hofðu tncnn i þvf orð
að sumar itúlkurnar i Rcrkjavl
kynnu vart fómra linum fotrið. Ki
að rar;'’ ..tkki hafði hið brriki hcrl
venð fynta dagmn til kröldi h
b*num, in þcvi augijóii v*ri að
hcfði vandamál. »cm full vanixmd rr jð
fyrir Rrykjavfk, Og það cr ftamfrrði
gðtudrótanna Svo frcklcgj incru þ*r icr
að þctium aðkomumönnum ið b*ði
dilunum og bxjarbúum ofbjuð." Aug-
Ijóit þom jð ckki vrði h|i þvi konutl jð
grfpj lil ráðiuúnj vrði dvol h.-rmann-
iiiílkur þrvtar xttu
auðkcnndar að þ*
riðiufjnj icm cxru mannanna. og mikið uin þau ritað.
.land, „t.l þcv. að P.ikuð rJ 1 um viúlkurnar og þ*r jafnrcl
uuðitómii tútlihgi slimplaðar Iju.lxiisdrú.ir jf minniu ril-
.fólliiBcm nr i rfni. Sro > irlí.i irm fólki þ»ui ijilfugr
,. „Mönnum hcfur að lcggjj jlll úi á vctilJ vtg og rtl
i þ«f þann.S f>r.r jö kridJjújr ilúðunogur uni hraðj imxilu
i Iixltu að rciða »x> ai.ik fótu incð lcifturhraða um b*inn.
ií |>cim áiixðum Sumir im| ,>i.uðu j þc.ium lögum cn
útiloknn ur „nðuðu öðium þoi ;n þ*r al.ör.imíl og áhyggju-
mi^vcfjr ckki >in- tfni. ýraiil af nðferðilcgri v.iodl*tingu.
þjóðlcgum mctnaði cða ptrtonulcgum
r. „Bcil i-*ru þciur im þi »cm voru þcim k*rir. og
jfikckkun ilað, þir rauiur nur idum allt þcita i.l tjmjn».'n
;ur jgi kcnn.Ii þcím Sumum i ofbjnð umrxðan um dxtur
*Iti að icrj fum- húfuðiuðjrini. Ung Rcykjjrikumúlka
hrr uro m,ög fa- ruddiil fra; i.I þru a.‘ m á mvöllinn mið.unun 1940 i trynj jð rítu hlul kvcim-
mcnnan hóp kvcnfolki að r*ða. icm |>ó
nxgir ri! að varpi ikuggj á ekki >t*rri
bx tn Reykjjvik." Oinxgja mcð fram-
fcrði ungra stúlkna i hófuðiuðnum
»kcggr*tt um lamikipti þc.tra og hcr-
inna. Vi*i þótti hcnni anii mjrgar
jr fjra „á vriðar" á kvöldm til að ktrkja
icr i nrika og rkki dan licnni i hug að
málitað þcitta og g)örðir. Hiil
i hún hini vcgjr bcndj i jð bxgr
hcrmónnum af
:inni tilviljur. in þcst að lcgg)a
inoiur og ilíkur kunn.ngnkapur
rrið hrrinn og hciðvuð-
beuu virtutt alltof
irgir líu framhjá. Tólk
irtiít eigj erfitt mcð að
gru lirið i hcrmcnnina icm cimuklinga
og það aihugaði ckki að í jafn fjólmcnn-
um hópi hcrmanna og var i Rcykjavík
hlytu að vrra altar munnirgundir. „b*Ai
iiðaöu og óiiðaðir. góðir og vomlir
mcnn - co af þvi að það hcyrir Ijóiar
SaSNiá 1996- 12
Abemndi er að menn hafa ekki leitað mynda á söfnum heldur cru þœr langflestar teknar upp i'tr bókum. Grein Eggerts Þórs Bernharðssonar um „ástandið" er Itérglœsileg
undantekning.
og áhugavekjandi vera á sviði ritstjórnar
og þá ekki síður upphafsorð en inngangs-
orð, áhugavakar, fýrirsagnir og millifyrir-
sagnir. Ritstjórn ætti að skipta sér af þessu
öllu.
Mynd og ómynd
Næst vík ég að myndum og verður þá
fyrst fyrir forsíðumyndin sem mér frnnst
vel valin af því að hún er svo lífleg. Svona
eiga myndir að vera á forsíðum Sagna,
kannski ekki alltaf glaðlegar og nrarglita
en gripandi, eiga að fanga athygli. Kápu-
liturinn er líka smekklega valinn, í sam-
ræmi við myndina. Það eru til dæmi um
hið gagnstæða í fyrri árgöngum Sagna.
Myndir eru annars samvinnuverkefni
höfunda og ritstjórnar. Núna getum von-
andi við sagt með sanni að liðin sé sú tíð
að sagnfræðingar Ieiði hjá sér myndefni
og láti aðra urn að myndskreyta, eins og
það var nefnt einu sinni. Ný kynslóð
sagnfræðinga, með fólk eins og Sumarliða
Isleifsson og Hrefnu Róbertsdóttur í
broddi fylkingar, veit hvað myndir eru
mikilvægar sem heimildir og líka sem
rniðlar við að koma vitneskju á framfæri
við lesendur. Þeir tímar eru vonandi liðn-
ir að útgefendur sagnfræðiverka láti
hönnuði velja myndir. Þótt myndir séu
ekki alltaf heimildir sem lagt er út af í
meginmáli, eiga þær að þjóna tilgangi,
segja sögu í nánum tengslum við mynda-
texta. Þijú sjónarmið eru uppi í mynda-
vali, að mynd eigi að vekja áhuga á meg-
inmáli eða i öðru lagi skýra meginmál,
vera því til fyllingar, eða í þriðja lagi að
mynd og myndartexti saman létti á meg-
„Nú bregður svo við að inn-
gangsorð í heftinu eru al-
mennt ekki vel heppnuð, ekki
hnitmiðuð, ekki fagurlega
eða hressilega orðuð."
intextanum af því að einfaldara sé að
segja frá á þann hátt heldur en eingöngu í
orðunr og efnið er því fellt úr meginmáli.
Stefnan í Sögnum hefhr verið sú að hafa
helst enga opnu án myndar, rnenn leggja á
sig mikla myndakvöð. Það er vandi að finna
góðar myndir og oftast einfaldast þegar rit-
að er um efni frá 20. öld; þó kostar það líka
leit og fyrirhöfn. Ætti að vera skylda öllum
höfundum að finna sjálfir myndir og leita
sem mest, best og víðast. Ekki er ég viss um
að sú hafi verið raunin núna, töluvert ber á
einföldum lausnum, eins og að nota
mannamyndir, og má nefna að sama mynd-
in er notuð tvisvar, sú hiu gjörnýtta af
Magnúsi Stephensen dómstjóra. I öðru til-
vikinu er þessi mynd fengin úr Islenskum
söguadas en í hinu úr Islenskri þjóðmenn-
ingu; því er alveg látið ósvarað hvar frum-
myndin er varðveitt. Aberandi er að menn
hafa ekki leitað mynda á söfnum heldur eru
þær langflestar teknar upp úr bókum. Grein
Eggerts Þórs um „ástandið" er hér glæsileg
undantekning.
Þess er að gæta að töluverður kostnað-
ur getur fylgt því að fá jafnan viðeigandi
og merkar myndir, vegna þóknunar til
safna. Odýrar lausnir reynast því freist-
andi. Oskandi er að fjárhagur leyfi viðeig-
andi myndaval.
Enginn neitar því að það er oft erfitt að
finna viðeigandi myndir og myndakrafan
getur verið erfið kvöð. Þess vegna hefur
stundum verið brugðið á það ráð að fá
teiknara til að teikna. Eg vísa til Hrefnu
Róbertsdóttur um mat á því, hún tók
myndamálin fyrir í umsögn sinni um 14.
árgang; oftast finnst mér þetta smekklega
118 SAGNIR