Sagnir - 01.06.2004, Síða 40

HERNAMIÐ
höfðu ráðið Albaníu frá 1938 en fréttinni lauk á þessum orðum:
Brezkar fréttir gera sem mest úr þessari uppreisn Albaníumanna
en varast að minna á að þegar Mussolini hertók Albaníu fyrir
rúmu ári síðan, þá sá brezka stjórnin enga ástæðu til að láta neitt
slettast upp á vinskapinn við Mussolini fyrir slíkt... Það er því auð-
sjáanlega ekki umhyggjan fyrir frelsi Albaníumanna, sem brezku
valdhafarnir láta sig varða.25
Það liggur við að tónninn í Þjóðviljanum sé fjandsamlegri Bretum
en Þjóðverjum vegna þess að Þjóðviljinn sýndi Bretum mun meiri
áhuga og þá sérstaklega frelsisbaráttu Indverja. Stöku sinnum voru
þó fregnir um að andstaða gegn Þjóðverjum á meginlandinu fór
vaxandi. Harðorðastur var Þjóðviljinn í garð Þjóðverja þegar ís-
lenskum togurum var sökkt af þýskum kafbátum. Þá var talað um
níðingsverk gegn vopnlausum skipum.26 Mun algengara er að sjá
fréttir um kúgun og ofríki Breta á Indlandi. I febrúar 1941 má t.d.
sjá á forsíðu Þjóðviljans þessar tvær fyrirsagnir hlið við hlið:
„Nazistar herða kúgunartakið á hollenzku þjóðinni“ og „Bretar
herða kúgunartakið á indversku þjóðinni.“27 Þessi samanburður á
breskri stjóm á Indlandi og þýskri stjórn í Evrópu er ekkert eins-
dæmi.28
I raun voru Bretar sakaðir um að vera hálfgerðir fasistar sem
sögðust berjast fyrir lýðræði með annarri hendi en berja það svo
niður með hinni. Þegar Þjóðviljinn deildi eitt sinn á aðgerðir Breta
hér á landi var svo ritað:
Það eru til Englendingar og íslenzkir þjónar þeirra sem verja slík-
ar aðgerðir með því að England sé að berjast á móti fasismanum.
Það er ekki hægt að blekkja neinn heilvita og heiðarlegan mann
með slíkum þvættingi. Hver trúir því að það England sem kúgar
300 milljónir Indverja á fasistavísu - það England, sem hefur
Chamberlain og Halifax, beztu hjálparhellur Hitlers og Mussolini, í
stjórn, - sé að berjast á móti harðstjórn.25
Það liggur við að tónninn í Þjóðviljanum
sé fjandsamlegri Bretum en Þjóðverjum
vegna þess að Þjóðviljinn sýndi Bretum
mun meiri áhuga og þá sérstaklega frelsis-
baráttu Indverja.
Svo mætti lengi áfram telja. Það er greinilegt að afstaða Þjóðvilj-
ans til styrjaldaraðila var ekki vinveitt, hvorki gagnvart Bretum né
Þjóðverjum. Afstaða Þjóðviljans til Breta var þó mun harðari enda
í samræmi við stefnu Kominterns að kommúnistaflokkar Evrópu
ættu að taka „harða afstöðu gegn Bretum og fordæmdu heims-
valdastefnu þeirra.“* Víkur nú sögunni nánar að því.
HATAST VIÐ HERNÁMIÐ
„Brezkur her réðst á ísland í gær, hertók Reykjavík og ná-
grenni.“31 Með þessari fyrirsögn hófst sambúðarsaga Þjóðviljans og
breska setuliðsins en Þjóðviljinn tók með fyrirsögninni fjandsam-
lega afstöðu gagnvart hernáminu og allri umsýslan hersins hér á
landi. í leiðara sagði: „Með valdi hins sterka hefur brezkur her ráð-
ist inn í land vort, rofið hlutleysi þess, troðið sjálfstæði vort undir
fótum.“32 Þessi orð voru upphafið að langri baráttu sósíalista gegn
setuliðinu. Þá má nefna að fljótlega eftir hernámið fór Þjóðviljinn
að kvarta undan því að dvöl hersins í Reykjavík yki loftárásahættu
á landið og herinn ætti því að víkja úr Reykjavík.33
Fréttir af samskiptum breskra hermanna og íslenskra kvenna
voru sjaldnast birtar undir jákvæðum formerkjum.34 í pistlinum
„Setuliðið og sundlaugarnar“ var t.d. kvartað undan framferði
setuliðsmanna við konur í sundlaugum borgarinnar og jafnframt
hvatt til þess að þær færu ekki í sund á sama tíma og hermenn.
Fréttin leiddi til þess að breska herstjórnin mótmælti fréttaflutn-
38 SAGNIR 24 ÁRGANGUH 04 AFSTAÐA ÞJÓÐVILJANS
ingi Þjóðviljans í fyrsta en ekki síðasta sinn.35 Engu að síður er at-
hyglisvert hvað „ástandið" fékk lítinn sess á síðum blaðsins miðað
við önnur málefni sem urðu tilefni til árekstra við herinn.
Fyrsta stórmálið í samskiptum við herinn kom upp í ágúst 1940
þegar íslenskur rafvirkjanemi, Sigurður Finnbogason, var handtek-
inn af breska hernum fyrir að starfrækja stuttbylgjustöð sem var
ólöglegt samkvæmt íslenskum lögum. Stuttu seinna handtóku
Bretar annan íslending, Þórhall Pálsson, fyrir sömu sakir. í byrjun
september voru Sigurður og Þórhallur fluttir út til Englands. Þjóð-
viljinn sagði þær aðfarir Breta vera „ósvífið réttarbrot" þar sem
mennirnir hefðu gerst brotlegir við íslensk lög og ættu því að vera
dæmdir á Islandi og mál þeirra rannsökuð af íslenskri lögreglu.36
Hver sá sem ekki krefðist þess væri sekur um „hrein og bein föður-
landssvik."37 Stutt var í samlíkingar við fasisma:
Brezka stjórnin vill fá menn til að trúa því að hún sé að berjast
fyrir lýðræði, fyrir persónufrelsi og mannréttindum. Sjálf hefur hún
nú látið ræna hér tveimur Islendingum og flytja af landi burt á
sama hátt og Hitler hvað eftir annað hefur látið ræna andfasistum
erlendis og flytja þá til Þýzkalands.38
Um svipað leyti kvartaði Þjóðviljinn undan kartöflukaupum
Breta en þeim var einnig jafnað við ofbeldi og kúgun. Var það
merki um litla „þjóðhollustu að selja Bretum kartöflur“ og nógu
slæmt væri „það ranglæti sem við verðum við að búa frá hálfu
Breta, þó ekki séu þeir látnir éta okkur á húsgang."39
Breska herstjórnin hélt í byrjun október fréttamannafund þar
sem hún kvartaði sérstaklega undan fréttaflutningi Þjóðviljans og
sagði hann til þess fallinn að skapa illindi milli breska setuliðsins
og Islendinga." Þjóðviljamenn létu sér ekki segjast við þessar
skammir heldur létu sér „vel líka það vottorð, sem stjórn innrásar-
hersins gefur honum. Þjóðviljinn hefur aldrei búist við að hervald,
sem traðkar rétt og sjálfstæði vort undir fótum væri ánægt með
blað, sem ekki hvikaði frá málstað íslenzku þjóðarinnar."41 Þegar
Bretar hófu flugvallargerð í Reykjavík mótmælti Þjóðviljinn enn
og sagði flugvöllinn stórauka árásarhættu á Reykjavík og bætti svo
um betur: „Enn á ný skal Bretum sagt það, að íslendingar líta á allt
þeirra framferði hér sem ofbeldi og brot á þeim hugsjónum sem
þeir sjálfir segjast vera að berjast fyrir.“42
Þjóðviljinn kvartaði mjög undan bretavinnunni og taldi hana ekki
mannsæmandi Ekkert handtak sem unnið væri í bretavinnunni
væri þjóðinni í hag. Blaðið kvartaði undan opnum bflum sem not-
aðir voru til flutninga, kvartaði undan lélegri aðstöðu vinnumanna
við vinnuna en kvartaði undan uppsögnum um leið og sagði þær
vera pólitísks eðlis.43 Einna verst varð þó orrahríðin vegna Spitfire-
málsins en þá ætlaði breski herinn að nýta sér vinsældir Spitfire-
flugvélarinnar eftir orrustuna um Bretland til þess að selja happ-
drættismiða þar sem ágóðinn færi til kaupa á einni slíkri. Hins vegar
var ólöglegt að starfrækja hér happdrætti án samþykkis ríkisstjórnar-
innar. Þjóðviljinn blés málið út á forsíðu og lét að því liggja að ef
verkamenn í Bretavinnunni keyptu ekki happdrættismiða þá yrðu
þeir reknir:
Kúgun sú, sem brezka herstjómin hér sýnir, er því alveg opinber
og ófyrirleitin. Ef íslenzkir verkamenn dirfast að mögla við því að
láta fé sitt í herkostnað til Breta, þá er uppsögn yfirvofandi... ís-
lendingar eiga ekki að taka þátt í herkostnaði Breta. Brezka auð-
valdið getur sjálft kostað sitt stríð. Með fjársöfnun hér til kaupa á
flugvél handa brezka flugflotanum er beinlínis verið að gera ís-
lendinga að hernaðaraðiljum, það er verið að fá þá sjálfa til að
brjóta hlutleysi landsins.44
Stærsta átakamálið milli Þjóðviljans og setuliðsins breska var án
efa dreifibréfs-málið svokallaða. Þegar Verkamannafélagið Dags-
brún hóf allsherjarverkfall í janúar 1941 ákváðu sósíalistar að vél-
rita og dreifa miða meðal breskra hermanna í því skyni að fræða þá
um verkfallið. I lok dreifibréfsins stóð hins vegar þessi klausa:
Hvað getið þið gert? Ef ykkur er skipað að framkvæma verk í
TIL STÓRVELDA í SEINNI HEIMSST11'