Sagnir - 01.06.2004, Qupperneq 43

■ STEFÁN GUNNAR SVEINSSON
herbúðunum eða við höfnina, sem þið teljið að íslenzkir verka-
menn hafi áður unnið, eða ef ykkur er skipað að skerast í leikinn
við verkfallsmenn á einhvern hátt, eigið þið að neita sem einn mað-
ur. Sendið undirforingja ykkar til yfirforingjanna með þau skilaboð
að þið teljið ekki slík afskipti skyldu ykkar sem hermanna. Bendið
á að þið séuð í hernum til þess að berjast gegn fasisma, ekki til þess
að berjast gegn íslenzku þjóðinni er gerir nákvæmlega það sama,
sem þið munduð gera í hennar sporum.45
Breska setuliðið taldi að þessi tilmæli væru hvatning til agabrots
sem er mjög alvarlegur glæpur þegar her á í hlut. Bretar ákváðu því
að handtaka þá sem stóðu að málinu og voru alls sjö kommúnistar
handteknir og afhentir íslenskri lögreglu. Tveir hinna handteknu,
Eggert Þorbjarnarson og Hallgrímur Hallgrímsson, gengust við því
að hafa samið bréfið og þýtt það á ensku. Einar Olgeirsson sagði í
ævisögu sinni að þeir hefðu tekið á sig þá sök til þess „að firra Sós-
íalistaflokkinn því að farið væri að rannsaka málið frekar..."46 Þjóð-
viljinn kallaði handtökurnar versta glæp og hélt fram sakleysi
þeirra sem handteknir voru. Auk þess birtust í blaðinu viðtöl við
aðstandendur þeirra handteknu þar sem m.a. sagði: „Við höfum
áður heyrt sagt frá því að fólk hverfi í Þýzkalandi á sama hátt og
hefur slíkt vakið óhug og gremju allra ærlegra manna hér á landi.“J?
Líktu sósíalistar handtökunum þannig við aðfarir þýskra nasista.
Dreifibréfsmálið var sagt „hin virðingarverðasta viðleitni til skipu-
lagningar á frelsisbaráttu vorri..."48 og lofað sem andstaða við her-
námsliðið. Spurt var hvernig litið yrði á þá ef þetta mál hefði átt sér
stað í Noregi. Þá yrði litið á þá dreifibréfsmenn sem frelsishetjur
sem berðust gegn oki Þjóðverja en hér á landi væru þeir handtekn-
ir og dæmdir af eigin þjóð.49
Þegar málið fór fyrir dómstóla voru ritstjórar Þjóðviljans, Einar
Olgeirsson og Sigfús Sigurhjartarson, ákærðir ásamt 8 öðrum
mönnum þar sem Þjóðviljinn hafði tekið málstað þeirra í dreifi-
bréfs-málinu. Eggert og Hallgrímur voru dæmdir í átján mánaða
fangelsi hvor og sviptir borgaralegum réttindum, þ.e. kosningarétti
og kjörgengi, en Hæstiréttur stytti dóm þeirra í 15 mánuði. Tveir
aðrir sem dreift höfðu bréfinu, Ásgeir Pétursson og Eðvarð Sig-
urðsson voru dæmdir í fjögurra mánaða fangelsi og ritstjórarnir
Einar og Sigfús fengu þriggja mánaða fangelsi hvor. Fjórir hinna
ákærðu voru sýknaðir. Þjóðviljinn lýsti þessum dómi sem svo að
réttarríkið hefði verið afnumið og íslenskir dómstólar ákveðið að
verða „handbendi valdhafanna."50
Eftir dreifibréfsmálið herti Þjóðviljinn mjög árásir á Breta. í mars
1941 var sagt frá því að heilahimnubólga hefði aukist mjög og þess
getið að sá sjúkdómur væri landlægur á Englandi og hafi því líkast
til borist hingað með hermönnunum. Herstjórnin mótmælti þess-
um fréttaflutningi og sagði að hann væri eingöngu ætlaður til þess
vekja sundurþykkju á milli íslendinga og Breta.51 Um svipað leyti
hófst herferð fyrir því að Englandssiglingar íslenskra skipa yrðu
stöðvaðar vegna hættu á að þeim yrði sökkt.52 Að auki var kvartað
undan atviki á veitingahúsi þar sem íslendingar fengu ekki kartöfl-
ur með mat sínum en enskir hermenn sem hefðu komið inn á eftir
þeim hefðu fengið kartöflur næsta auðveldlega.53
Þegar Þjóðverjar gerðu harða loftárás á Belgrad birtist leiðari í
Þjóðviljanum þar sem líkt var beinlínis saman þeirri afsökun sem
Þjóðverjar færðu fyrir því að lýsa Belgrad hernaðarskotmark og
aðstæðum í Reykjavík. Þetta var framhald á baráttu sósíalista fyrir
að fá herinn til að hverfa frá Reykjavík. Það var kallaður „hreinn
og beinn glæpur gagnvart Reykvíkingum...“54 að leggja flugvöll og
byggja herskála í Reykjavík: „Allt það sem Bretar hafa gert hér í
Reykjavík og að því miðar að Þjóðverjar geta sagt að Reykjavík sé
hernaðarmiðstöð hefðu þeir getað látið ógert án þess að veikja á
nokkurn hátt þá aðstöðu sem þeir virðast telja sér nauðsynlegt að
hafa hér á landi."55
Þegar Jónas Jónsson frá Hriflu hreyfði við þeirri hugmynd í apríl
1941 að vopna íslenska togara þó ekki væri nema vegna þess að
Jónas Jónsson
frá Hriflu.
það væri karlmannlegra að geta svarað fyrir sig svaraði Þjóðviljinn
með því að líkja enn einu sinni saman bresku hernámi á íslandi og
þýskri kúgun á meginlandi Evrópu:
Hvað karlmennskuna og hetjuskapinn snertir, þá er það vissulega
rétt, að karlmannlegra er að taka á móti þegar á mann er ráðizt...
Út frá sama sjónarmiði hefðum við íslendingar átt að skjóta sem
flesta Englendinga, er þeir réðust hér á oss 10. maí 1940, og ef við
ekki höfðum nægar byssur, þá að berja þá með axarsköftum og
öðru þvílíku. Við hefðum átt að segja þeim stríð á hendur, bílstjór-
arnir hefðu átt að keyra þá beint fram af Kambabrún, eins og
norskir bílstjórar keyrðu þýzku innrásarhermennina niður í gljúfr-
in.56
Þegar málið fór fyrir dómstóla voru
ritstjórar Þjóðviljans, Einar Olgeirsson
og Sigfús Sigurhjartarson, ákærðir
ásamt 8 öðrum mönnum þar sem
Þjóðviljinn hafði tekið málstað þeiiTa í
dreifibréfs-málinu.
Eitt það síðasta sem birtist í Þjóðviljanum áður en hann var bann-
aður var svar frá Hallgrími Hallgrímssyni, einum af sökudólgunum
í dreifibréfsmálinu, til þýsks manns sem búsettur var á íslandi. Sá
hafði ritað gegn Hitler en orðið á þau „mistök" að segja að Eng-
land væri nú aðalmótstöðuaflið gegn Hitler og því ætti að styðja
Breta til dáða gegn nasistum. Hallgrímur reiddist mjög við þau orð
og svaraði m.a. með þeim orðum að „hlekkir Versalafriðsins brezka“
hefðu ýtt Hitler til valda og að það væri Bretum að kenna að Hitler
hefði náð jafnmiklum völdum og raun bar vitni.57 Einnig sagði Hall-
grímur að Þjóðveijinn ætti að „athuga hvaða ríki það er sem hefur
sýnt oss Islendingum fullan fjandskap með því - eitt allra rfkja fyrr og
síðar að ráðast á oss með hervaldi og leggja undir sig land vort. Það
er Bretland.“58
Fjórum dögum eftir að þetta bréf birtist hinn 27. apríl 1941 var
Þjóðviljinn bannaður og ritstjórar hans handteknir ásamt einum
blaðamanni blaðsins, Sigurði Guðmundssyni, og færðir til Bretlands.
Lauk þá sögu Þjóðviljans á tímabili griðasáttmálans. Ekki er erfitt að
ímynda sér af hverju Bretar stigu þetta skref en augljóst er að Þjóð-
viljamenn höfðu gert allt sem í valdi blaðsins stóð til þess að spilla
fyrir breska setuliðinu hér á landi andstætt því sem Einar Olgeirsson
hélt fram í ævisögu sinni.59 Bretar birtu tilkynningu um að bannað
væri að gefa Þjóðviljann aftur út sama í hvaða formi það var. Var það
því ekki fyrr en eftir að Þjóðverjar höfðu ráðist á Sovétríkin sem
Nýtt Dagblað birtist í fyrsta sinn 1. júlí 1941. Kom það út fram til 13.
maí 1942 þegar Þjóðviljinn var endurreistur sem málgagn Sósíalista-
flokksins. Þá hafði stríðið breyst frá því að vera heimsvaldastríð yfir í
„frelsisstríð öreiganna“ og Bretar voru ekki lengur fjandmenn ís-
lendinga.60 Réð þar mestu að Þjóðveijar og Rússar voru ekki lengur
hálfgildingsbandamenn heldur fullir fjandmenn.61
HERNÁMS BRETA Á ÍSLANDI HATAST VIÐ HERNÁMIÐ sagnir 24 árgangur 04 41