Sagnir - 01.06.2004, Page 50

RÁÐHERRA
OG LANDRITARI
yrði ráðherra eftir að nýja stjórnarskráin gengi í gildi.47 Klemens
taldi sjálfur að eftir dauða Benedikts Sveinssonar á miðju þingi
1899 hafi hann verið foringi þingsins út það þing.48 Hann hafði ver-
ið forseti neðri deildar síðustu þrjú þingin og fannst honum því
Að sögn Klemensar hafði Ólafur skrif-
að honum og Þórhalli Bjarnarsyni,
sýslumanni Borgfirðinga, og beðið þá
að komast að því í „kyrrþey", hvort
hann ætti fylgi að fagna í flokkunum.
geta „vel búist við að verða skipaðaður ráðherra, að Ólafi Hall-
dórssyni frágengnum..."4’ Hins vegar hafði hann vakið tortryggni
meðal sumra samflokksmanna sinna vegna áhuga hans á að stofna
nýjan flokk sem mundi sameina andstæðingana, og víst er að hann
gat ekki fylgt Heimastjórnarflokknum í öllum málum. Þetta varð
ekki til þess að auka vinsældir hans í flokknum.
Víst er að Alberti hafði boðið Ólafi, skrifstofustjóra í íslensku
stjórnardeildinni í Kaupmannahöfn, ráðherratignina fyrir þing
1903. Ólafur vildi gjarnan þiggja hana.50 Að sögn Klemensar hafði
Ólafur skrifað honum og Þórhalli Bjarnarsyni, sýslumanni Borg-
firðinga, og beðið þá að komast að því í „kyrrþey“, hvort hann ætti
fylgi að fagna í flokkunum. Niðurstaðan var sú að „það var ekki
nærri því komandi, hvorugur flokkurinn vildi aðhyllast hann.“
Ólafur neitaði þá „afdráttarlaust“ að taka að sér ráðherraembætt-
ið. Að sögn Klemensar gerði hann
„enga tilraun til þess að ná í embættið. Hinsvegar hafði Hannes
allar klær úti til að ná í ráðherratignina." Eftir að Ólafur var úr leik
hafði Hannes verið valinn ráðherrra, „en með því skilyrði, svo er
óhætt að orða það, að hann tæki mig sem landritara, og að því gekk
Hannes óðara...“ skrifaði Klemens.51 Klemens hefði sjálfsagt þegið
ráðherratignina eins og flestir aðrir þingmenn Heimastjórnar-
flokksins. Hann átti eftir að þiggja ráðherraembætti síðar á ævinni.
Talsvert önnur mynd af þessari atburðarás birtist hjá Hannesi
Þorsteinssyni, sem var enginn vinur þeirra bræðra, Klemensar og
Finns. Að sögn hans hafði Hannes sagt kunningjum sínum:
að dr. Finnur hafi róið ákaft í stjórnina ytra að gera Klemens
bróður hans að ráðherra, en því hefði orðið afstýrt á þann hátt, að
Hannes varð að skuldbinda sig til að taka hann fyrir landritara og
kvaðst vera óánægður með það, en annars hefði ekki verið kostur.
Hannes Þorsteinsson heldur áfram:52
Það hefði því fallið mörgum illa að fá hann [Klemens] fyrir ráð-
herra, og þótti nógu leitt, að Hannes varð að taka hann sem land-
ritara, enda varð víst samvinnan milli þeirra aldrei með fullum
trúnaði að því er mér þóttist skynja.
í bréfum Hannesar til Klemensar hér að framan kemur allt önnur
mynd fram, hann vill endilega fá hann sem landritara. Enda,
hvernig sem honum hefur verið innanbrjósts, er ekki hægt að búast
við öðru. Sjálfur skrifaði Klemens að:
sagt var að Hannesi hafi ekki verið meiri en svo um það gefið að fá
mig, og víst er um það, að þetta var mjög á móti höfðingjaklíkunni í
Reykjavík ... Samvinna okkar Hannesar var optast mjög góð, hann
fór sjaldan bak við mig, en þó kom það fyrir...
Síðar skrifaði hann eftir að Hannes lét af embætti: „Við skildum
samvinnuna með besta samkomulagi og höfum verið bestu vinir
síðan.“53
Árið 1903áttu eftir að verða átök innan flokkksins varðandi hver
skyldi verða ráðhera. Þá var Alberti sent bréf , þar sem allir voru
taldir upp sem í Heimastjórnarflokknum væru og sú ósk framborin
að Alberti veldi ráðherra úr þeim flokki sem hefði meirihluta á Al-
þingi. Þetta er upphaf þingræðis á Islandi.54
ÞINGMENNSKAN - VONBRIGÐI
Klemens var mjög tregur, eins og kemur fram í bréfunum, að
leggja niður þingmennskuna sem var honum „harla kær“ og ekki
var það að skapi Klemensar „að þjóna hinum og þessum ráðherr-
um.“ Virðist hann, eftir að hafa litið yfir farinn veg, hafa séð eftir
því að taka þetta embætti:
hefði mig grunað þá, að jeg yrði fyrir öðrum eins vonbrigðum
jafnvel í Hannesar tíð, en einkum og sjer í lagi í tíð Björns Jónsson-
ar, og að staða mín yrði eins örðug og hún varð, hefði ég aldrei tek-
ið í mál að taka landritarastarfið að mér.
Embættisstörfin í Eyjafirði voru honum „kærust“ og hann sá eftir
því að hafa yfirgefið héraðið „þótt hærra embætti væri í boði.“55
Hallgrímur Hallgrímsson, ævisagnaritari hans, er sammála Klem-
ensi í túlkun sinni: „Líklega mun Klemens þó ekki hafa unað sér
við landritaraembættið. Hann varð að leggja niður þingmennsku
..." Mun Klemens ekki hafa kunnað vel þeirri hlutleysisafstöðu í
stjórnmálunum, er embættinu fylgdi, enda var hún eigi eðlileg
skapi hans.56 Hann hafði verið „atkvæðamaður á alþingi“ en senni-
lega ekki notið sín „eins vel sem þingmaður og sem embættismað-
ur.“ Klemensi er svo lýst:57
Hann var mikill vexti og rammur að afli öllu hinn höfðinglegasti
ásýndum og þótti mjög sópa að honum og hann var yfirvaldslegri
en almennt gerist. Er það haft eftir þýzkum ferðamönnum, er sáu
hann, að hann líktist mest prússneskum liðsforingja að útliti og
framgöngu. Hann hafði sterka rödd og var hinn áheyrilegasti ræðu-
maður.
Þegar Klemens var sýslumaður í Eyjarfirði, samdi hann sig mjög
að siðum bænda á ýmsan hátt, og líkaði það vel. Hann var gleði-
maður mikill og sló ekki hendinni á móti gæðum lífsins. Hann tók
jafnan mikinn þátt í veizlum og samkvæmum, en hann var þó fyrst
og fremst sívinnandi starfsmaður.
Klemens Jónsson gegndi landritaraembættinu í þrettán ár, öll þau
ár sem embættið var við lýði. Það var lagt niður árið 1917 þegar
fyrsta þriggja ráðherra stjórnin var skipuð. Klemens sneri sér þá að
fræðistörfum en síðan aftur að þingmennsku. Hann var þingmaður
Rangæinga 1923-27, atvinnumála-og samgöngumála 1922-24 og
fjármálaráðherra 1923-24. En fyrst og fremst var hann embættis-
maðurinn, landritarinn á heimastjórnartímabilinu.
vísanir
1 Þessi grein er að stofni til eins og sú sem birt var í
Morgimblaðinu 1. febrúar 2004 í sérblaði, Morgun-
blaðið. Heimastjórn 100 ára. Sagnfræðinemar skulu
hafa það í huga við lestur greinarinnar að höfundur
er barnabarn Klemensar Jónssonar.
2 í ísafold stóð t.d. að margir hefðu verið óánægðir
með að fá Hannes en : „Sannleikurinn er sem sé sá,
að fulltrúar þjóðarinnar á síðasta þingi gátu ekki
komið sér saman um neitt ráðherraefni...", Berg-
steinn Jónsson, Tryggvi Gunnarsson. Athafnamaður
og bankastjóri, IV. bindi. Reykjavík, 1990, bls. 480.
3 Kristján Albertsson, Hannes Hafstein. Æfisaga, I.
bindi, II. útgáfa, Reykjavík, 1985, bls. 332.
4 Sama heimild, bls. 357.
5 Björn Þorsteinsson og Bergsteinn Jónsson, ís-
landssaga til okkar daga, Reykjavík, 1991, bls. 321.
Sjá ennfremur Kristján Albertsson, Hannes Haf-
stein, 1. bindi, bls. 356-58.
48 ÍAGNIR 24 ÁRGANGUR 04 AFSTAÐA ÞJOÐVILJANS TIL STÓRVELDA í SEINNI HEIMSST'j