Læknablaðið - 15.04.2001, Blaðsíða 15

FRÆÐIGREINAR / ÁFALLASTREITA
Osló. Einkenni er þóttu sértæk fyrir fyrrum fanga
útrýmingarbúða voru 11 og fimm til sjö voru
viðmiðun greiningarinnar: 1. þrekleysi, 2. skert
minni, 3. vanlíðan, 4. óstöðug geðbrigði, 5. truflun á
svefni, 6. vanmáttarkennd, 7. framtaksleysi, 8.
óöryggi, ókyrrð og pirringur, 9. svimi, 10. iðjuleysi og
11. höfuðverkur.
Leo Eitinger, sem var í hópi 3% norskra gyðinga
sem lifðu af dvöl í Auschwitz, rannsakaði K-Z
heilkenni og komst að þeirri niðurstöðu að líffræði-
legir heilaskaðar, orsakaðir af veikindum, hungri og
öðru harðræði væru meginorsök þessa heilkennis,
þar sem einkennin komu fram óháð fyrri geðsögu og
félagslegu umhverfi eftir stríð (14).
Pá fann hann meira af ofsóknarhugmyndum og
hugbrigðaröskun hjá geðsjúku flóttafólki seinni
heimsstyrjaldarinnar en öðrum geðsjúklingum sem
að líkindum mætti rekja til yfirþyrmandi öryggis-
leysistilfinningar tengda lífreynslu þeirra (15).
I kjölfar afleiðinga Víetnamstríðsins komu síðan
út fyrstu formlegu greiningarlyklar fyrir áfallastreitu
(1) sent verða grunnur að fjölmörgum rannsóknum.
Hin síðari ár hefur áhugi jafnframt beinst að
afleiðingum ýmissa annarra hörmunga en stríðum.
Til að mynda var á árunum milli 1980 og 1990 gerðar
vel undirbúnar og skipulagðar rannsóknir á
iðnaðarslysum í Noregi, þar sem kortlögð voru
nákvæmlega viðbrögð björgunarmanna strax í
kjölfar slysanna og síðar. Áhersla er lögð á að
sérhvert líkan sem nota skuli til að skýra áfallastreitu
verði að vera fjölþætt og meta einstaklingsbundinn
breytileika ekki síður en mismunandi eðli og styrk
ógnar (16). Þekking sem þannig hefur skapast hefur
síðan orðið grunnur að greiningarskilmerkjum
áfallastreitu í dag.
Greiningarskilmerki
í ljósi þess sem hér hefur verið skýrt frá á undan hafa
menn komið sér saman um ákveðna skilgreiningu á
áfallastreitu.
Greining áfallastreitu tengist mjög hugmyndum
um eðli og styrk ógnar, sem er nánast utan hins
venjulega reynsluheims (17). Þá er greiningin byggð
á áhrifum ógnarinnar (impact) á einstaklinga, sem
fyrir slíkri reynslu verða:
Álagsvaldar: Náttúruhamfarir (jarðskjálftar,
eldgos, flóð), alvarleg slys (húsbrunar, sjóslys,
umferðarslys, flugslys) ógn í samskiptum manna
(hernaður, heimilisofbeldi).
Áhríf ógnar: Fólk upplifir ákafan ótta, vanmátt
eða hrylling. Ytra og innra öryggi brestur.
Eðli ógnarinnar og styrkur hefur vissulega
mismikil skaðleg áhrif:
a. Einstakar náttúruhamfarir sem eyðilegging og
dauði fylgja eru líklegar til að valda öryggisleysi,
vanmáttarkennd, kvíða og öllu litrófi áfallastreitu,
Tafla I. Einkenni áfallastreitu (17). Einkenni standa skemur en einn mánuö: bráö
áfallastreita. Einkenni vara einn til þrjá mánuði: síðkomin áfallastreita. Einkenni vara
þrjá mánuði eöa lengur: iangvinn áfaiiastreita.
Endurnýjun reynslunnar
• Óvelkomnar endurminningar
• Skýrar upplifanir
• Martraðir
• Óvióeigandi tilfinningaleg og líkamleg viðbrögð gagnvart áreitum sem
minna á ógnvekjandi fyrri atburði
Að forðast
• Verkefni, umhverfi, hugsanir, tilfinningar eða samræður tengdar lífsreynslu
Dofi
• Áhugaleysi
• Skeytingarleysi
• Tilfinningakuldi
Viðbrigðni
• Svefntruflanir
• Pirringur/reiðiköst
• Einbeitingarerfiðleikar
• Ofurárvekni
• Ofurviðbrögð
Fylgikvillar
• Misnotkun vímuefna eða fíkn
• Alvarlegt þunglyndi
• Ofsakvíði, víðáttufælni
• Almenn kvíöaröskun
• Þráhyggja-áráttuhegðun
• Félagsfælni
• Geðhvarfasjúkdómur
sér í lagi hjá þeim sem illa eru undir slíkt búnir.
b. Einstök slys, hvort heldur er í umferðinni á
vegum, lofti eða legi, auk heldur bruni í íbúðarhúsum
og verksmiðjum, reyna meir á mannlega þætti í
viðbrögðum, hugleiðingar um óvarkárni, mistök og
mannlegan ófullkomleika. Ymislegt bendir einnig til
að slíkir atburðir skilji eftir sig slóð fleiri einstaklinga
sem bugast og ná ekki upp fyrri færni og sjálfsmati.
c. Mannleg átök, stríðsrekstur, fangabúðir og
hvers konar ofbeldi virðast enn skaðlegri og líklegri
til að brjóta einstaklinga niður í varanlega vansæld,
óvirkni og bjargarleysi. í öllu ofbeldi virðist skaðinn
líklegur til að verða mestur, þegar sá er brýtur rétt á
fórnarlambinu stendur því nærri til dæmis náinn
vinur eða einhver úr sömu fjölskyldu.
Almennt mat á hver styrkur ógnarinnar þyrfti að
vera til að réttlæta greininguna áfallastreitu hefur
ekki staðist vel. Styrkur og áhrif áfalls eru ávallt háð
samhengi innri og ytri þátta, sem hefur afgerandi
þýðingu fyrir það hvernig einstaklingurinn túlkar
reynslu sína. Hversu alvarlegar afleiðingarnar verða
er ekki heldur einungis háð því hve skelfileg reynsla
atburðurinn er fyrir einstaklinginn. Þar skiptir einnig
máli tilhneiging, auðsæranleiki, félagslegur stuðning-
ur og aðlögunarhæfni (18).
Ýmis bitur reynsla mannlífsins, svo sem skilnaður,
atvinnumissir, fall á prófi eða dauði vinar, getur
Læknablaðið 2001/87 287