Læknablaðið - 15.04.2001, Qupperneq 16

FRÆÐIGREINAR / ÁFALLASTREITA
hrundið af stað einstaklingsbundnum geðsveiflum og
jafnvel skerðingu á félagslegri færni og óvirkni í
vinnu. Þessi viðbrögð flokkast þó yfirleitt undir
aðlögunarröskun (adjustment disorder) í stað áfalla-
streitu.
í töflu I er gerð grein fyrir greiningarskilmerkjum
á heilkennum áfallastreitu. Flest þessara skilmerkja
hafa verið rakin til Abrahams Kardiners (11).
Flokkun streituviðbragða
Streituviðbrögð má flokka enn nánar þannig að
þau nái yfir:
1. bráð áfallaviðbrögð (acute stress response),
2. bráða áfallastreitu (acute stress disorder(ASD)),
3. síðkomna áfallastreitu (posttraumatic stress dis-
order (PTSD)) og
4. fjölþætta áfallastreitu, þar með taldar langvinnar
persónuleikabreytingar eftir hrikalega lífsreynslu.
Bráð áfallaviðbrögð (19) eiga við skammvinna
geðröskun fyrstu tvo dagana eftir ógnvænlega
lífsreynslu. Petta tímabil er oft hlaðið einkennum
kvíða og óraunveruleikakenndar. Ymsar tilfinningar
bera fólk ofurliði eins og reiði, örvænting, tilfinn-
ingadofi, sinnuleysi, yfirþyrmandi sorgarviðbrögð og
stjórnleysi.
Bráð áfallastreita (20) er að minnsta kosti tveggja
sólarhringa tímabil vanlíðunar sem truflar félagslega
virkni og starfshæfni einstaklingsins. Miklar sveiflur
geta verið í einkennum sem eru helst þessi: óvel-
komnar hugsanir eða endurupplifanir, afneitun og
doði, kvíði, ofurárvekni og hugrænn flótti frá raun-
veruleikanum.
Nokkur áherslumunur er á einkenni í Greiningar
og tölfrœðihandbók Ameríska geðlœknafélagsins,
fjórðu útgáfa (DSM-IV) og Alþjóðlegu tölfrœðiflokk-
un sjúkdóma og skyldra heilbrigðisvandamála, tíundu
útgáfu (ICD-10) og erfitt getur verið að meta forspár-
gildi einkenna. Hugsanlegt er að líta á bráð einkenni
sem jákvæða varnarhætti fyrstu dagana eftir áfall, sem
geti síðar orðið neikvæð læsing. Nánari athugun
einkenna þegar svo er komið gefur þá nánari
vísbendingar um horfur.
Síðkomin áfallastreita (19,20) á við einkenni, sem
haldast lengur en mánuð ellegar koma fram mánuði
eða síðar eftir áfall. Fjari einkenni ekki út á þremur
mánuðum er hætta á varanlegum veikindum meiri og
búast má við auknum fylgikvillum. Bráð áfallastreita
er ekki ávallt undanfari síðkominnar áfallastreitu.
Einstaklingar sem ráða við aðstæður að því er virðist
býsna vel á meðan áfallið dynur yfir geta fest í minni
skynjun ógnar og hryllings og þannig fengið síð-
komna áfallastreitu síðar (21). Erfiðlega hefur gengið
að meta batahorfur út frá hinum ýmsu einkennum.
Fjölþœtt áfallastreita (19): Skilmerki síðkominnar
áfallastreitu, samanber að ofan, lýsa ekki á full-
nægjandi hátt ýmsum afleiðingum reynslu. Því er
notað hugtakið fjölþætt áfallastreita (complex PTSD
eða disorders of extreme stress, DES) um afleiðingar
langtíma harðræðis, sem fylgir gíslatöku, misþyrm-
ingum, lífi stríðsfanga og fólks í útrýmingarbúðum,
ennfremur reynslu bama og fullorðinna, sem búa við
heimilisofbeldi, barsmíðar eða kynferðislegt ofbeldi.
Hér virðist smánin, óraunveruleikakenndin og
afneitun sektarkenndar leiða til aukinnar hættu á að
endurtaka og halda í sársaukafulla reynslu, líkt og
einstaklingamir hafi ánetjast kvölinni tilfinningalega
(22). Petta birtist í lélegri stjórn á geðslagi, sjálf-
skaðandi hegðun og endurtekningum á sársaukafullri
reynslu. Hugsanlega er fyrir hendi einhver ómeðvituð
óraunsæ hvöt til stjómunar en einstaklingnum hættir
til að velkjast áfram á milli hlutskiptis fórnarlambs og
árásarmanns.
Aukin hætta er hér á öðrum geðsjúkdómum, svo
sem kvíðaröskunum, þunglyndissjúkdómum, líkam-
legri einkennaheild og vímuefnamisnotkun.
Pessi einkenni hafa um margt á sér yfirbragð
persónuleikaröskunar (19).
Það sem helst greinir síðkomna áfallastreitu frá
öðrum geðröskunum er að einkennin eru nátengd
yfirþyrmandi lífsreynslu. Það sem helst einkennir
áfallastreitu eru endurupplifanir og óvelkomnar
minningar, kvíðaköst og martraðir. Slíkt bendir til að
einstaklingarnir hafi tekið inn á sig allar hugsanir og
tilfinningar tengdar ógninni, sem virðist leiða til
geðröskunar. Aðrar síðkomnar afleiðingar eru ekki
síður mikilvægar svo sem persónuleikabreytingar,
pirringur og hnignun á félagslegri fæmi (23).
Viðbrögð fólks við áföllum eru óendanlega marg-
breytileg. Flestum tekst að standa af sér erfiða og
ógnvænlega reynslu og sigrast á vanlíðan og óvirkni,
sem gjaman heltekur fólk fyrsta kastið eftir alvarlega
ógnandi lífsreynslu. Þetta getur gefið vísbendingar
um hvernig bregðast skuli við og hvernig meðferð
þeirra sem bugast eftir áföll verður best við komið.
Mikilvægi samhjálpar, lífsgilda og þess að hafa
stjórn á eigin lífi eru þýðingarmestu þættir í að ráða
við og standast ógnvænlega lífsreynslu. Góð geðheilsa
og þjálfun við erfiðar aðstæður minnka ennfremur
hættu á áfallastreitu (16,24).
Við áhættumat skiptir yfirleitt máli að horfa á
auðsæranleika einstaklinganna en ekki einvörðungu
eðh ógnarinnar. Við afbrigðilegustu aðstæður skiptir
styrkur einstaklinganna þó ekki ávallt sköpum.
Það sem einkum hefur áhrif á auðsæranleika og
líkur á þróun langvinnrar áfallastreitu eru: geðsjúk-
dómar í ætt og einstaklingsbundnir veikleikar eins og
skert aðlögunarhæfni í bemsku, hegðunartruflanir á
unglingsárum, persónuleikaraskanir og önnur van-
heilsa á geði. Reynsla barna og kvenna af ofbeldi
eykur líkur á áfallastreitu í kjölfar erfiðrar lífsreynslu
síðar. Hvort þessir áhættuþættir eru sértækir varðandi
áfallastreitu eða hafi forspárgildi gagnvart geðsjúk-
Gangur sjúkdómsins, áhættuþættir
288
Læknablaðið 2001/87
j