Læknablaðið - 15.07.2001, Blaðsíða 39

FRÆÐIGREINAR / FRÆÐILEG ÁBENDING
Meðganga og geislun
Ásmundur
Brekkan',
Sigurður M.
Magnússon2
'Prófessor emeritus,
:Geislavamir ríkisins.
Fyrirspurnir, bréfaskipti:
Ásmundur Brekkan prófessor
emeritus, Porragötu 7,101
Reykjavík. Netfang:
asbrek@mmedia.is
Lykilorð: þungun, jónandi
geislun.
Key words: pregnancy,
ionizing radiaíion.
Corrcspondcnce: Ásmundur
Brekkan. E-mail:
asbrek@mmedia.is
Inngangur
Alþjóðageislavarnaráðið (International Commission
on Radiological Protection, ICRP) hefur nýlega
gefið út samantekt og leiðbeiningar sem varða
læknisfræðilega röntgengeislun og þungun (1).
Utkoma leiðbeininganna er tilefni þessarar upp-
rifjunar og samantektar um efnið í samræmi við
ríkjandi viðhorf.
Ætla má, að læknar og annað heilbrigðisstarfsfólk
séu almennt vel upplýst um líffræðilegar áhættur
tengdar jónandi geislun, en með síaukinni fræðslu til
almennings um heilsutengd efni, í skólum og
fjölmiðlum, er hætt við að upp geti komið mis-
skilningur, mistúlkun og ótti vegna myndgrein-
ingarrannsókna og hugsanlegra afleiðinga þeirra.
Niðurstöður Alþjóðageislavarnaráðsins eru, að
fræðsla til almennings, og einkum kvenna er málið
snertir, um stöðu og áhættur sé brýn. Pá er
lokaniðurstaða sú, að sennilega hafi áhættur vegna
„óhóflegra“ geislaskammta verið ofmetnar í fyrri
leiðbeiningum og vinnureglum. Því mælir stofnunin
nú með verulegri hækkun þeirra geislaskammta sem
miða beri við vegna hugsanlegra ákvarðana um
fóstureyðingu
Það er réttur barnshafandi konu, hvort heldur hún
þarf myndgreiningu með röntgengeislum eða verður
fyrir jónandi geislun í starfi, að fá upplýsingar um
magn og umfang geislunarinnar, svo og um eðli
mögulegra geislunaráhrifa, sem fóstur geti orðið
fyrir.
Geislaskammtar þeir, sem tíðkast við flestar
röntgenrannsóknir, fela ekki í sér mælanlega eða
marktækt aukna áhættu á fósturdauða, vansköpun
eða truflun á greindarþroska, umfram hættu á öðrum
tilfallandi truflunum. Stærri skammtur, til dæmis í
geislameðferð vegna illkynja sjúkdóms, getur hins
vegar valdið meiriháttar fósturskemmdum. Notkun
geislavirkra efna í myndgreiningu og meðferð fylgja
yfirleitt lítil og ómarktæk fósturáhrif. Undantekning
frá því getur þó verið meðferð eða greining með
geislavirku joði, sem er sýnu þrávirkara í líkamanum
en teknetín, mest notaða samsætan.
Almennt viðhorf, einkum til myndgreiningar, er
að takmarka geislun í öllum tegundum röntgen-
rannsókna, annars vegar með því að beita annarri
tækni (segulómun, ómskoðun) þar sem því verður
við komið, hins vegar með fræðslu til allra þeirra
aðila, sem hlut eiga að máli, um aðferðir til að draga
úr óæskilegri geislun (2,3). Bestu vísindalegar
rannsóknir benda til þess, að undir ákveðnum, vel
skilgreindum mörkum, sé hætta af geislun svo lítil, að
ásættanlegt sé. Samt koma af og til upp tilvik, í
myndgreiningu, þar sem nokkur vafi getur verið á því
að geislaskammtar séu á mörkum þess, sem telja
megi ásættanlegt. Reiknuð hafa verið viðmið fyrir
geislaskammta á fóstur og þeir metnir til jafns við
aðrar áhættur í fósturlífi (töflur I og II).
Erfitt hefur reynst að skilgreina nægilega vel
svonefnd uppsöfnunaráhrif endurtekinna, lítilla
geislaskammta og spurningin hvort geislunaráhrif á
fóstur og ört vaxandi vefi séu tengd við ákveðin gen
eða genahluta hefur enn fært umræðuna um
Iágmarksgeislun í brennidepil (5).
I nánast öllum tilvikum, þar sem rétt hefur verið
staðið að röntgenrannsókn, er ávinningur móður
mun meiri en möguleg hætta á fósturáverka.
Jónandi geislun og geislaskammtar
Meðal grundvallandi eiginleika jónandi geislunar er,
að með henni yfirfærist orka sem getur haft marg-
vísleg yfirfærsluáhrif á lifandi vefi, einkum vefi á
vaxtarskeiði og/eða í örri endurnýjun.
Mælieiningar líffræðilegra orkuáhrifa jónandi
geislunar byggja á útreikningum á yfirfærðri orku í
einingunni joule (J/kg). Mælieiningin gray lýsir orku
sem svarar 1 J/kg. Þetta er mikil orka eða 100 R
(röntgen) og vegna myndgreiningar er mælieiningin
milligray (mGy) við hæfi.
Lengi hefur verið vitað, að auk sýnilegra áhrifa í
formi hitaskemmda, bruna eða vefjadreps (vísir
geislunarskaðar (deterministic effects)), geta komið
til bein eða óbein áhrif á innri gerð frumunnar, sem
geta haft í för með sér vaxtartruflanir, stökkbreyt-
ingar er kunna að valda krabbameini, hömlun eða
jafnvel drepi í einstökum frumum eða frumuhópum
(tilviljunarkennd geislunaráhrif (stochastic effect))
(6).
Rannsóknir beinast mjög að þessum og öðrum
sameindalíffræðilegum spumingum, einkum varð-
andi bein og óbein áhrif geislunar á kjarnsýrur.
Vegna þess flókna ferlis hefur ekki tekist að ákveða,
hvort til sé svo lítill skammtur jónandi geislunar að
talist geti hættulaus. Því er full ástæða til aðgátar og
vitundar um mögulegar geislunarhættur. Áratuga
umfangsmiklar rannsóknir benda hins vegar til þess,
að ógnun við heilsu, heilbrigði og erfðir vegna þeirra
geislaskammta, sem menn verða fyrir á lífsleiðinni, sé
Læknablaðið 2001/87 635