Læknablaðið - 15.09.2001, Blaðsíða 57

UMR/EÐA & FRÉTTIR / ÍÐORÐAPISTILL 136
Jóhann Heiðar
Jóhannsson
Netfang:
johannhj@landspitali.is
Fyrirspurnum svarað
Margar fyrirspurnir um læknisfræðileg íðorð
hafa borist í vor og sumar. Sumum hefur verið svarað
beint en aðrar bíða enn úrlausnar. Skal nú gerð grein
fyrir nokkrum þeim helstu.
Öndunarvélar
Ólafur Baldursson, lungnasérfræðingur, sendi tölvu-
póst og vildi fá umræðu um heitið öndunarvél.
íðorðasafn lækna geymir þrjú erlend orð sem telja
má heiti á öndunarvél, inhalator, þýtt sem öndunar-
tœki, inspirator, þýtt sem öndunartœki, öndunarvél
og respirator, þýtt sem öndunarvél. Undirritaður
hefur það á tilfinningunni að tvö þau fyrrnefndu séu
nú lítið eða ekkert notuð. Hvorugt er að finna í
læknisfræðiorðabók Dorlands frá árinu 2000. Þar er
hins vegar heitið respirator með beinni tilvísun í
annað heiti, ventilator, sem fær tvær skýringar: 1. tœki
hannað til að afmarka loftið sem í gegnum það fer. 2.
tœki notað við gerviöndim, venjulega við vélrœna
öndun. Vísað er síðan í inhaler og respirator sem
samheiti. Ventilator er ekki fletta í Iðorðasafni
lækna, en finnst í Ensk-íslenskri orðabók Arnar og
Örlygs: 1. loftrœstitœki, t.d. loftrella eða vifta, 2. sá
sem kemur e-u á framfœri eða leiðir e-ð í tal. I lok 20.
pistils (Lbl, Fylgirit 41/2001, bls. 30) var spurt: „Er
gerður greinarmunur á íslenskum heitum öndunar-
vélanna, respirator og ventilator?" Forvitnilegt væri
að heyra hvort heitið ventilator sé enn í notkun.
Ólafur sagði að nú væru til ýmsar tegundir öndunar-
véla og því gætu vaknað spumingar um nafngiftir.
Hann hafði í bili mestan áhuga á að aðgreina invasive
ventilation, þar sem oftast er um að ræða öndunarvél
sem blæs í gegnum barkarennu, og non-invasive venti-
lation, þar sem öndunarvélin blæs í gegnum grímu á
andliti sjúklings. I fyrra tilvikinu hefur Ólafur talað um
innri öndunarvél við sjúklinga sína og í því síðara um
ytri öndunarvél og sagði vel skiljast. Undirritaður lagði
til að binda umræðuna ekki við vélina sem shka, heldur
að tala um innri öndunaraðstoð eða innri loftun lungna
annars vegar og ytri öndunaraðstoð eða ytri loftun
lungna hins vegar. Fyrir þá sem áhuga kynnu að hafa
má benda á að heitin ofloftun, hyperventilation, og
vanloftun, hypoventilation, voru rædd í fyrmefndum
20. pistli.
Úr heilbrigdisvísindum
Frá Þóru Gylfadóttur á Landsbókasafni - Háskóla-
bókasafni barst örstutt fyrirspurn um þýðingar á
þremur erlendum hugtökum. Gert er ráð fyrir að
fyrirspurnin eigi við um almenna notkun hugtak-
anna.
Fyrst var það communication disorders. I Iðorða-
safni lækna er enska orðið communication þýtt með
íslensku orðunum boðskipti, samskipti. Disorder er
þar þýtt sem veila, truflun, en í 115. pistli (Lbl, Fylgirit
41/2001, bls. 115) kom fram að starfshópur geðlækna
hefði ákveðið að nota íslenska orðið röskun. Bein
þýðing verður þá samskiptaraskanir.
Þá var það population biology. Auðvelt er að finna
lausn með hjálp íðorðasafnsins. Population er þýði og
biology er líffrœði. Rétt er að benda á að enska orðið
population er komið úr latínu þar sem populus merkir
fólk. Upphaflega virðist orðið hafa verið notað um
fólk eða fólksfjölda í tilteknu landi, borg eða svæði, en
nú er það einnig notað í tölfræði og vistfræði um ýmiss
konar samsöfn einstaklinga, dýra, jurta eða jafnvel
ólífrænna hluta. Fræðigreinin þýðislíffræði fæst þó
væntanlega eingöngu við athugun á lífverum.
Loks var það reproductive biology. Aftur er það
íðorðasafnið sem gefur lausnina. Lýsingarorðið
reproductive- er þar þýtt með orðhlutanum œxlunar-,
og setja má saman heitið æxlunarlíffræði.
Álagsmeiðsl
í tölvupósti barst fyrirspurn um enska heitið
repetitive strain injury. Samkvæmt Ensk-íslenskri
orðabók Arnar og Örlygs merkir lýsingarorðið
repetitive endurtekningasamur; endurtekningar-;
staglkenndur. Strain merkir meðal annars áreynsla,
álag, spenna, ofreynsla, ofraun, tognun. Enska orðið
injury kemur fyrir á nokkrum stöðum í Iðorðasafni
lækna og er oftast þýtt í samsetningum sem áverki:
bakáverki, blöðruáverki, heilaáverki, kuldaáverki og
starfsáverki. Einnig koma þó fyrir meiðsl: fœðingar-
meiðsl, og meiðsli: nýrnameiðsli og umferðarmeiðsli.
Formlegu skýringarnar eru þessar: 1. sköddun. Hver
sú streita sem lífvera verður fyrir og fœrir úr lagi
byggingu hennar eða starfog leiðir til sjúklegs ferlis. 2.
meiðsli. Venjulega notað um afleiðingar þess að
líkaminn verðurfyrir áfalli utan frá. Ur þessu má gera
mörg samsett heiti, en undirritaður hefur vanist því á
liðnum árum að nota íslenska heitið álagsmeiðsl.
Dægradvölin
í síðasta pistli voru birtar nokkrar setningar úr lýs-
ingu séra Jóns Steingrímssonar að Eyri við Skutuls-
fjörð á eigin veikindum, sem hann taldi stafa af göldr-
um. Þær eru teknar úr bók Sigurjóns Jónssonar,
læknis, Sóttarfar og sjúkdómar á Islandi 1400-1800.
Lýsing Jóns er afar mögnuð og myndræn svo af ber.
Um hana segir Sigurjón: „Engum blöðum er um það
að fletta, að lýsingar þessar sýna móðursýki á hæsta
stigi, og mörg einkennin sköpuð af því, sem hugann
fyllti öðru fremur: umhugsuninni um kvalir for-
dæmdra. Þar að auki hefur séra Jón bersýnilega verið
kleifhuga (schizophren) og haldinn ofsóknabrjálsemi
á háu stigi og þeirri heiptrækni, sem venjulega er
fylgifiskur hennar, skynvillum og þráhyggju.“
Læknablaðið 2001/87 741