Læknablaðið - 15.09.2002, Síða 71

UMRÆÐA & FRÉTTIR / ÍÐORÐAPISTILL 147
Gamalt verkefni
Flestar beiðnir og úrlausnarefni sem berast pistla-
höfundi varða ensk eða latnesk heiti. Heiti úr Norður-
landamálum birtast þó öðru hvoru. Fyrir nokkuð
löngu sendi María Ásgeirsdóttir, lyfjafræðingur, tölvu-
póst og bað um aðstoð við að finna íslenskt heiti á
nafnorðið prækonditionering. Þetta reyndist erfitt
verkefni og eftir bráðabirgðasvar var það lagt til hlið-
ar með von um að einhver ósjálfráð hugmyndagerjun
myndi eiga sér stað í hugarfylgsnum.
María var að fást við þýðingu á texta sem lýsti
áhrifum tiltekinna lyfja á hjartað og æðakerfi þess.
Fram kom að orðið væri heiti á ferli, process, sem fer
af stað við vissar aðstæður og að lyf gætu hamlað
ferlinu eða stöðvað það.
Kondition
í Dansk-íslenskri orðabók Freysteins Gunnarssonar
má finna nafnorðið kondition. skilyrði, skildagi,
kostur; ásigkomulag, þjálfun, ástand; vistarráð. Þá var
einnig leitað fanga í orðabókum fyrir enska tungu.
Ensk-íslensk tölvuorðabók Máls og menningar
geymir nafnorðið condition. sem sagt er merkja
ástand; ásigkomulag; skilyrði; sjúkdómur. Sagnorðið
condition er þar einnig, og er sagt merkja að þjálfa;
styrkja; venja; móta. Hin mikla ensk-enska alfræði-
orðabók Websters birtir 22 mismunandi skýringar á
nafnorði og sagnorði. Af þeim virðast tvær eiga best
við um nafnorðið: 3. viðeigandi eða nauðsynlegt
ástand; og 6. ástand sem er nauðsynlegt fyrir einhverja
niðurstöðu. Um sagnorðið má einnig grípa til tveggja
skýringa: 13. að setja í viðeigandi eða rétt ástand;
undirbúa; og 16. að láta verða fyrir tilteknum skil-
yrðurn eða aðstæðum. íðorðasafn lækna birtir aðeins
skýringarnar hagur fyrir nafnorðið og að skilyrða
fyrir sagnorðið. Vísað er þar einnig í nafnorðið state,
hagur, ástand, kostur, sem samheiti. Conditioning er
þýtt sem skilyrðing í sálfræði. Benda má á samsetn-
ingarnar conditioned reflex og conditioncd response,
skilyrt viðbragð og skilyrt svar.
Prækondition
Þetta orð finnst ekki í Dansk-íslenskri orðabók Frey-
steins Gunnarssonar. Enska orðið precondition finnst
ekki í Iðorðasafni lækna, en fyrrnefnd tölvuorðabók
birtir íslensku þýðingarnar .v/:;7yr£)/;/orvení'/a. Læknis-
fræðiorðabók Dorlands, útgefin árið 2000, skýrir
fyrirbærið preconditioning þannig: myndun ástands
sem mun leiða til tiltekins svars við síðar komnu áreiti,
en í læknisfræðiorðabók Stedmans frá árinu 1995 er
orðið ekki að finna. Alfræðiorðabók Websters, sem
er frá 1989, birtir þó sögnina to precondition og út-
skýrir merkingu hennar þannig: að veita (persónu eða
hlut) sérstaka meðferð til undirbúnings fyrir síðari
reynslu, ferli, prófltn o.s.frv. Forskeytið pre- (latína
prae-) merkir, samkvæmt Iðorðasafni lækna: áður,
fyrr, for-. Þar sem það kemur fyrir í samsettum læknis-
fræðiheitum er oftast notað íslenska forskeytið for-,
en stundum framan- eða fyrir-.
Af þessu má ráða að danska orðið prækondition-
ering vísar í það að undirbúa eitthvað (lífræn ferli,
frumur, vefi, líffæri, líkama) og koma því í ákveðið
ástand til að ná fram tilteknum viðbrögðum við því
áreiti eða álagi sem vænst er síðar. Segja má að slíkur
undirbúningsferill leiði til forástands (prækondition)
miðað við það ástand (kondition) sem síðar myndast.
Endurteknar uppflettingar í Samheitaorðabókinni
gáfu ekki endanlega úrlausn. Fram komu bráðabirgða-
tillögur sem byggja á því að þýða pre- með for- og að
þýða síðan sögnina to condition sérstaklega. Úr því
urðu til samsetningar eins og til dæmis: forformun,
formótun, forstyrking. Sé fyrrgreind þýðing úr sálar-
fræðinni notuð sem grundvöllur verður til heitið for-
skilyrðing, en það er stirðlegt og alls ekki gegnsætt.
Nú er óskað eftir viðbrögðum og tillögum lesenda.
Integrative medicine
Man'a Hrönn Gunnarsdóttir, blaðamaður, sendi tölvu-
póst og bað um tillögu að íslenskri þýðingu á inte-
grated medicine (UK) eða integrative medicinc
(USA). Um er að ræða lækningar sem eru iðkaðar á
þann hátt að valdir þættir úr óhefðbundnum lækning-
um (alternative medicine) eru nýttir í meðferðar-
áætlunum, sem að öðru leyti byggja á viðurkenndum
aðferðum hefðbundinnar læknisfræði (orthodox
medicine) hvað varðar greiningu og meðferð.
Formlegt heiti liggur ekki fýrir í Iðorðasafni lækna
og því var fátt annað til ráða en að gera tillögu að
nýrri samsetningu. Enska sögnin to integrate merkir
að samlaga, fella saman, samþætta, fella í heild, af-
nema aðskilnað. Samkvæmt Iðorðasafninu er heitið
medicine notað til að tákna: 1. lyfl meðal; 2. lceknis-
frœði; 3. lyflœknisfrœði. Undirritaður valdi þann kost-
inn að setja fram heitið samþættar lækningar. Verði
um traustan fræðilegan grundvöll að ræða má auðvit-
að nefna þetta samþætta læknisfræði.
Nokkrar tillögur
Að lokum verða birtar án umræðu nokkrar tillögur
sem borist hafa frá læknum á förnum vegi og verið
hripaðar niður á lausa miða. Pétur Lúðvígsson vill
nota heitið broddbylgjur um tilteknar bylgjur í heila-
línuriti, spike waves. Valgarður Egilsson vill þýða
þýska orðið besservvisser sem sjálfviti, en tekur vara
við því að tengja það merkingarlega við annað ís-
lenskt orð sem hljómar líkt. Jón R. Kristinsson stakk
upp á því að diabetes insipidus fengi heitið óðamiga.
Björn Árdal vill að öndunarhjálpin sem skamm-
stöfuð er CPAP (sí-papp) á ensku (Continous Posi-
tive Airway Pressure) fái heitið síblástur á íslensku.
Jóhann Heiðar
Jóhannsson
johannhj@landspitali.is
Læknablaðið 2002/88 683