Læknablaðið - 15.02.2005, Qupperneq 7

RITSTJÓRNARGREINAR
Hvað getum við lært af
vistunarmati aldraðra?
Varanleg vistun aldraðra er stórmál hvernig sem á
það er litið. Einstaklingurinn yfirgefur eigið heimili
og þarf að sætta sig við að þiggja hjálp annarra í vax-
andi mæli. Pessi atburður í lífi fólks mælist marktækt
í fjárlögum þjóðarinnar enda afar kostnaðarsamur,
þó svo að einstaklingurinn þurfi, eftir því sem lífeyrir
leyfir, að bera allt að þrið*ungi kostnaðarins. Heildar-
kostnaður á hjúkrunarrými á ári er nú um fimm mill-
jónir og rýmin á Islandi eru um 2000, þannig að heild-
arkostnaður er í námunda við 10 milljarða og svarar
það til um eins þriðja af framlagi ríkisins til Landspít-
ala. Það var því vonum seinna að 1990 var komið á
laggirnar samræmdu mati á þörf fyrir vistun (1).
Andi vistunarmatsins er að enginn vistist fyrr en all-
ar leiðir til stuðnings búsetu heima séu fullreyndar og
einstaklingurinn hafi fengið greiningu á meinum sínum,
meðferð og endurhæfingu eftir þörfum. Þar sem vist-
unarmatið er staðlað og styðst við félagslega, líkamlega
og andlega færni gefur það með tímanum mikilsverðar
upplýsingar um aðdraganda og afdrif þeirra sem þurfa
á varanlegri vistun að halda og endurspeglar styrk heil-
brigðis- og félagsþjónustunnar. Læknablaðið birti grein
um niðurstöður vistunarmats aldraðra í Reykjavík 1992
(2) og á síðasta ári tíu ára uppgjör með áherslu á bið-
tíma, lifun og heilabilun (3, 4) sem tók til Stór-Reykja-
víkursvæðisins og Akureyrar.
Margvíslegar athyglisverðar upplýsingar koma
fram. Konur eru 2/3 allra sem vistast og um tveimur
árum eldri en karlar, liðlega 84 ára. Karlar þurftu að
bíða að meðaltali 220 daga en konur 290 daga frá
gerð vistunarmats til vistunar. Heilabilun á einhverju
stigi sást hjá tæplega áttatíu af hundraði. Meðallifun
karla var 2,5 ár en kvenna 3,1 ár eftir að til vistunar
kom. Aldur, hreyfigeta og hæfni til að matast spáðu
marktækt til um lifun. Á fyrsta ári eftir vistunarmat
létust 22% karla og 14% kvenna án þess að til vistun-
ar kæmi. Fimmti hluti karla og þriðjungur kvenna var
enn í bið eftir úrræði ári eftir vistunarmat.
í þessum niðurstöðum speglast nokkur mikilvæg
heilsupólitísk atriði. I fyrsta lagi er biðtími eftir var-
anlegri vistun of langur á rannsóknarsvæðinu þegar
fólk er komið í mjög brýna þörf. Þetta er viðurkennt
í Heilbrigðisáætlun til ársins 2010 sem samþykkt var
á alþingi 20. maí 2001, en þar segir að bið eftir vist-
un á hjúkrunarheimili fyrir fólk sem er í mjög brýnni
þörf verði ekki lengri en 90 dagar (5). Enn þarf því
að fjölga hjúkrunarrýmum á ákveðnum svæðum á
íslandi.
í öðru lagi er það umhugsunarefni hversu marg-
ir látast áður en til vistunar kemur. Vissulega teng-
ist þessi staðreynd skorti á hjúkrunarrýmum en hún
lýsir því þó að forgangsröðun fólks er ábótavant í
þau úrræði sem til er að dreifa. Þarfir má skilgreina
á ýmsa vegu en færa má fyrir því rök að þeim mun
skemur sem einhver á ólifað, því meiri sé þörfin. Nú
hafa helstu spáþættir lifunar verið skilgreindir: aldur,
hreyfigeta og hæfni til að matast. Aldur er samnefn-
ari margra þátta sem ekki mælast í vistunarmatinu,
svo sem aldurstengdar breytingar, en þær ráða miklu
um viðnám fólks við veikindum og færnitapi. Þeir
sem velja inn í þau rými sem opnast gera vel í því að
skoða nákvæmlega þetta samspil aldurs, líkamlegra
og andlegra þátta og greina þannig þá sem á hverjum
tíma eru í brýnustu þörfinni. Hugsanlega mætti útbúa
reiknilíkan til þess að hjálpa stofnunum við forgangs-
röðun í þau rými sem opnast á hverjum tíma. Þangað
til að slíkt skref yrði stigið er augljóst af mynd 3 110
ára uppgjöri vistunarmatsins að allir þeir sem eru með
75 heildarstig eða meira (af 120 mögulegum) hafa
ævilíkur um eða undir tveimur árum. Þessir einstak-
lingar ættu að njóta forgangs. Innan þessa hóps ættu
þeir sem eru eldri aldraðir að öðru jöfnu að ganga
fyrir þeim sem eru yngri aldraðir (3). í þessu efni eru
niðurstöður rannsóknanna mjög svo hjálplegar í dag-
legri þjónustu við aldraða.
I þriðja lagi er augljóst að heilabilun er umfangs-
mikið vandamál og drifkraftur til varanlegrar vistun-
ar. Vistunarúrræði þurfa því að mæta þörfum heila-
bilaðra sérstaklega en hinn flöturinn á teningnum er
að þeir sem eru ekki með heilabilun hafa aðrar þarfir
sem mæta þarf með öðrum hætti.
Loks má nefna þá sem bíða eftir varanlegri vistun
á sjúkrahúsi en þegar þetta er ritað eru 86 aldraðir
í slíkri bið á Landspítala (6). Hér kemur fram ann-
ar mælikvarði á þörf. Þeir sem eru það veikir að þeir
geta ekki beðið heima hjá sér eftir varanlegri vistun
eru að öðru jöfnu í meiri þörf en þeir sem bíða heima
og ættu að forgangsraðast á undan þeim sem geta
beðið heima. Með því að forgangsraða þessum ein-
staklingum opnast í hvert skipti sjúkrahúsrými, þar
sem takast má á við greiningarvinnu, meðferð og end-
urhæfingu, sem er í anda þess að styðja fólk til sjálf-
stæðrar búsetu. Með því að taka þennan pól í hæðina
er stuðlað að bestu mögulegu nýtingu fjármagns og
viðhaldið eðlilegri verkaskiptingu í heilbrigðisþjón-
ustunni. Forsvarsmönnum stofnana á Islandi er treyst
Pálmi V. Jónsson
Höfundur er sviðsstjóri lækn-
inga á öldrunarsviði Land-
spítala og dósent í öldrunar-
lækningum við Læknadeild
Háskóla íslands.
Læknablaðið 2005/91 147