Læknablaðið - 15.10.2005, Qupperneq 19

FRÆÐIGREINAR / SUNDMANNAKLÁÐI
í slímhimnu þarmanna og sköguðu liðirnir inn í
þarmaholið líkt og á loðnu teppi.
Haustið 2003 voru tugir vatnabobba í efsta
hluta meltingarvegar allra unga en engar fæðuleif-
ar sáust í vélinda, kirtilmaga eða fóarni unganna
sem felldir voru 2004.
Umræður
Samkvæmt skilgreiningu Umhverfisstofnunar er
Laugalækurinn ekki flokkaður sem baðstaður
heldur náttúrulaug. Er laugin þar með í flokki með
tugum annarra lauga hérlendis sem í er jarðhita-
vatn sem ekki er meðhöndlað með sótthreinsun,
geislun eða annarri hreinsun (16). I náttúrulaugum
baðar fólk sig á eigin ábyrgð og þar eru baðferðir
ekki bannaðar.
Til að átta sig á smitferlinu sem hér er til umfjöll-
unar er rétt að undirstrika að smitmögnun verður
tvisvar í lífsferli Trichobilharzia tegunda; annars
vegar þegar fullorðið kvendýr, sem hefur þroskast
úr einni sundlirfu, tekur að verpa miklum fjölda
eggja í lokahýsli (fugli), hins vegar þegar sundlirfur
verða til við kynlausa æxlun í millihýsli (snigli) sem
smitaðist af einni bifhærðri lirfu (1).
Ýmsir baðgestir í Landmannalaugum eru þess
fullvissir að sundmannakláða hafi stundum gætt
í Landmannalaugum undanfarna áratugi. Pó er
greinilegt að útbrot voru aldrei mikil og kláðaból-
ur jafnan fáar þannig að umfang sundmannakláða
komst aldrei neitt í líkingu við ástandið síðsumars
árin 2003 og 2004.
Stokkandarkolla og ungar sem sóttu í að éta
snigla í Laugalæknum sumrin 2003 (kollan ól þá
upp fimm unga) og 2004 (fjórir ungar komust á
legg) eru talin eiga stærstan þátt í því að sund-
mannakláði magnaðist þar upp þegar leið að
hausti. Bæði þessi ár varð kláðans vart um svipað
leyti, hann virtist ná hámarki seinni partinn í ágúst
eða í byrjun september en fjaraði síðan smám
saman út er frá leið. Pessi tímasetning fellur vel að
þekkingu sem fyrirliggur um þroskatíma einstakra
lífsstiga Trichobilharzia tegunda; sundlirfur þeirra
þroskast í verpandi orma í fuglum á um þremur
vikum, bifhærðar lirfur sem klekjast úr eggjum lifa
ekki nema í sólarhring í vatni; sundlirfur ná fullum
þroska í sniglum þar sem vatn er svo heitt sem í
Laugalæknum á 3-4 vikum (þroskatíminn lengist
eftir því sem vatnið verður kaldara) og sundlirfur
örmagnast og drepast 1-2 dögum eftir að hafa yfir-
gefið snigilinn (1,12,18). Af þessu má ljóst vera að
sundlirfur hljóta að hafa beðið nýklöktu stokkand-
arunganna í Laugalæknum bæði árin 2003 og 2004,
annars hefðu þeir ekki greinst með smitið þegar
þeir voru felldir um haustið.
Að sundmannakláða skuli hafa orðið vart eftir
baðferðir í Laugalæknum meira og minna á öllum
tímum árs sýnir að smitaðir sniglar geta verið þar
á ferli á öllum tímum árs því lirfurnar lifa einungis
í vatninu í einn eða tvo daga. I vistkerfum þar sem
áhrif jarðhita eru engin leggjast sniglar vetrarlangt
í dvala niðri í botnleðjunni þannig að þar er sund-
mannakláða ekki að vænta fyrr en sniglarnir eru á
ný komnir á ról. Smitaðir sniglar skilja út lirfur svo
lengi sem þeir lifa, iðulega mánuðum saman (18).
Ef ágúst- og septembertoppar áranna 2003 og
2004 eru undanskildir virðist þéttleiki sundlirfa
í Laugalæknum oftast vera lítill. Athygli vekur
að menn kvörtuðu ekki um sundmannakláða í
Laugalæknum sumrin 2003 og 2004 þegar stokk-
andarungarnir voru að smitast þar. Margt bendir til
þess að lífsferlar Trichobilharzia agða viðhaldist í
Landmannalaugum á öllum árstímum. Stokkendur
sem koma ósmitaðar inn á svæðið sýkjast þar því
væntanlega fljótlega. Hvort aðrar fuglategundir
en stokkendur eiga þátt í lífsferli nasa- og iðraagð-
anna á svæðinu er óþekkt.
Lokaorð
Stök stokkandarkolla með unga sem héll til við
Laugalækinn sumrin 2003 og 2004 og sótti þan-
gað fæðu er talin bera ábyrgð á þeirri skyndilegu
fjölgun sundlirfa sem vart varð í Laugalæknum
um miðbik ágúst árin 2003 og 2004. Komi menn í
veg fyrir að slíkt eigi sér stað virðist ólíklegt að til-
fellum sundmannakláða snarfjölgi upp úr miðjum
ágústmánuði. Ekki er þó þar með sagt að þannig
verði alfarið komið í veg fyrir sundmannakláða á
svæðinu því slíkt fer fyrst og fremst eftir því hvort,
hversu margar og þá hvað lengi smitaðar stokk-
endur, kannske líka einhverjar aðrar fuglategund-
ir, fá að athafna sig í Landmannalaugum, einkum
þó ofan við stífluna í Laugalæknunr.
Lagt er til að stofnanir sem með þessi mál fara
hér á landi sem og hagsmunaaðilar í ferðaþjónustu
taki saman höndum og sameinist um aðgerðir sem
duga til að koma í veg fyrir að sundmannakláði fái
herjað á baðgesti í Laugalæknum. Jafnframt verði
skipulögð vöktun á sniglum og fuglum sem lifa í
Landmannalaugum þannig að hægt verði að átta
sig betur á því smiti sem kann að vera til staðar á
svæðinu.
Þakkir
Upplýsingar um sundmannakláða í Landmanna-
laugum á árunum 2003 og 2004 veittu skála-
verðir Ferðafélags íslands þau Auður Atladóttir,
Ásta Harðardóttir, Dagmar Sævaldsdóttir, Freyr
Ingi Björnsson, Guðbjörg Melsted, Jón Árni
Árnason, Sóley Guðmundsdóttir og Sveinborg
Læknablaðið 2005/91 735