Læknablaðið - 15.11.2008, Síða 26

F R Æ Ð I G R E I
Y F I R L I T
N A R
Nýlega hefur verið birtur bókarkafli á ensku um
faraldurinn á íslandi (11) og vísindagrein sem
fjallar um ættlægni dauðsfalla af völdum veikinn-
ar (12). Tvær sagnfræðilegar greinar hafa einnig
birst nýlega, annars vegar allítarleg yfirlitsgrein
(13) og hins vegar styttri grein um neyðarhjálp í
Reykjavík (14).
Nú eru 90 ár liðin frá því að önnur bylgja
spænsku veikinnar barst til íslands. Hér er þessum
faraldri lýst með vísan til íslenskra samtímaheim-
ilda (15, 16) og gerð tilraun til að draga af þeim
nokkum lærdóm. í greininni er skömn við efni
sem birst hefur áður á ensku (11, 12). Ljóst er að
spænska veikin er áhugaverð frá fjölmörgum sam-
félagslegum og líffræðilegum, sjónarhornum, og
mætti hafa langt mál um hvert fyrir sig. Eðli máls
samkvæmt eru áherslur hér fyrst og fremst lækn-
isfræðilegar.
Efniviður og aðferðir
Greinargóðar lýsingar lækna á spænsku veikinni á
íslandi vom yfirfarnar (15,16), auk frétta og greina
sem birtust í Morgunblaðinu (17-23), (tölublöð frá
1918, sjá http://timarit.is/mbl/). Hluti af niðurstöðum
Þórðar Thoroddsen sem birtust í Læknablaðinu
(15) er hér sýndur í töflum og gröfum.
Upplýsingar um mannfjölda, fæðingar og dán-
artíðni voru skoðaðar fyrir tímabilið 1915-1923, úr
gögnum Hagstofu íslands, sjá www.statice.is
Fishers exact próf og útreikningur á 95% örygg-
ismörkum var notaður til samanburðar á hópum í
grein Þórðar Thoroddsen (15).
Niðurstöður
Árið 1918 var ísland bændasamfélag en nálægt
60% af 91.633 íbúum landsins bjuggu í dreifbýli og
hin 40% í þéttbýliskjörnum. Fyrsta bylgja inflúens-
unnar barst í júlí 1918, en einkenni veikinnar vom
yfirleitt væg. Önnur bylgja inflúensu barst til
landsins dagana 19. og 20. október með skipveij-
um á Botníu og Willemoes.
Lýsing á spænsku veikinni í Morgunblaðinu
Að morgni 21. október 1918 gat að líta svohljóð-
andi frétt í Morgublaðinu: „Farþegar, sem hingað
komu með „Botníu" í fyrradag segja frá því,
að spanska veikin hafi mjög verið að magnast í
Kaupmannahöfn dagana áður en „Botnía" fór
þaðan. Legst veikin nú þyngra á menn en áður
og fjöldi manna hefir dáið úr henni eða afleið-
ingum hennar. Frá Svíþjóð kemur sú fregn, að þar
hefðu 35 þús. hermanna tekið veikina" (17). Á
öðrum stað í blaðinu er stöðu mála á meginland-
inu lýst: „í síðustu viku dóu 700 menn úr henni
[spænsku veikinni] í París og vikuna þar á undan
400." (18). Þann 25. október lesa borgarbúar um að
Kaupmannahafnarháskóla hafi verið lokað og far-
aldurinn sé sennilega sá versti í Danmörku síðan
1863 (19). íbúar Reykjavíkur tóku að viðra áhyggj-
ur sínar opinberlega tveimur dögum síðar: „Það
em ófagrar fréttir, sem koma af „spönsku veik-
inni" erlendis. - Hún geisar um alla Norðurálfuna
eins og logi yfir akur og er nú orðin svo skæð,
að hún leggur þúsundir manna í gröfina. [...] í
sumar var veikin miklu vægari, og þá barst hún
hingað. Voru engar ráðstafanir gerðar til þess að
verjast henni, enda var hún þá ekki talin hættuleg.
Nú er öðru máli að gegna. En hvað er gert hér?
Ekkert. Hingað koma menn með veikina, bæði frá
Kaupmannahöfn og New York, og þeim er hleypt
hér í land, eins og ekkert væri um að vera." (20).
Sama dag má lesa fréttir af því að helmingur allra
nemenda í Vélstjóraskólanum sé veikur og skóla-
stjórinn líka (21). Af þessum sökum fóru ritstjórar
blaðsins þess á leit við Guðmund Björnsson land-
lækni að hann upplýsti almenning um veikina.
Viðbrögð landlæknis
Landlæknir brást vel við beiðni Morgunblaðsins
og skrifaði fimm stuttar greinar um efnið sem birt-
ust á síðum blaðsins (22-26). Fyrsta greinin birtist
þann 29. október, en þar segir hann: „„Spanska
pestin" er ekki ný bóla, hún er gamalkunnur
sjúkdómur, sem um langan aldur hefir gengið
undir nafninu influenza" (22). Landlæknir bætti
því síðan við að ekkert væri hægt að gera til að
stöðva útbreiðslu veikinnar og byggði það á
reynslu grannþjóðanna. „Og það er fljótsagt, að
engin af öllum þjóðum Norðurálfunnar hefir séð
sér fært að verja henni land eða stöðva útbreiðslu
hennar innanlands" (24). Glögglega má sjá að
andstaða landlæknis við hugmyndir um sóttkví
eða einangrun landsins byggðist á reynslunni
af fyrstu bylgju veikinnar sem kom til landsins í
júlí: „Því er áður lýst að influenzan barst hingað
til landsins í júlímánuði, frá Englandi, og hefir
síðan hvað eftir annað komið á skipum bæði frá
Englandi, Danmörku og Vesturheimi. En hún
hefir alt til þessa farið sér hægt og verið væg" (25).
Daginn eftir ítrekar landlæknir þetta mat sitt og
vísar til héraðslæknisins í Reykjavík: „Og í dag,
31. október, hefir héraðslæknir tjáð mér, að um
80 manns liggi nú, sem læknar bæjarins vita af.
Og þar með fylgir sú frásögn læknanna, að veikin
sé yfirleitt væg, hagi sér alveg eins og influenza
er vön að gera ..." (26). Greininni lýkur á eftirfar-
andi orðum: „Eg býst ekki við því að hún Katla
gamla tæki miklum stakkaskiftum þó farið væri
að kalla hana þýsku Boggu eða dönsku Siggu,
- víst er um það, að Influenzan er sjálfri sér lík, er
738 LÆKNAblaðið 2008/94