Læknablaðið - 15.11.2008, Síða 56

■ UMRÆÐUR O G FRÉTTIR
SPÆNSKA VEIKIN
Þankabrot um spánsku
veikina 1918-1919
Þorkell
Jóhannesson
dr. thorkell@simnet.is
Höfundur er prófessor
úr embætti
endemic = farsótt, faraldur
pandemic = heimsfarsótt,
heimsfaraldur
Inngangur
I tímaritinu Sögu á þessu ári er grein um spánsku
veikina á íslandi sem er að stofni til BA-ritgerð
í sagnfræði við Háskóla íslands (1). Ritgerðin er
vel unnin og hefur meðal annars sér til ágætis,
að vitnað er í samtöl við fólk sem mundi veik-
ina, - ekki síst í Reykjavík þar sem hún var verst
- en er nú gengið til feðra sinna. Höfundur getur
þess að spánska veikin hafi lítið verið rannsökuð
sagnfræðilega hér á landi. Við lestur þessara orða
vaknaði sú spurning, hvort nokkru betur hefði
verið staðið að læknisfræðilegum rannsóknum á
spánsku veikinni. Eftir að hafa skoðað hvað hefði
verið unnið í þessu efni fannst mér, að svarið væri
fremur neikvætt en jákvætt. Mér rann á endanum
blóðið til skyldunnar og ég ákvað að setja saman
þennan pistil sem er vissulega engin heildarúttekt,
heldur þankabrot um áhugavert efni.
Ég fjalla um störf þeirra tveggja lækna og
tengdafeðga, Þórðar J. Thoroddsen og Steingríms
Matthíassonar, sem öðrum læknum fremur hafa
skrifað um spánsku veikina 1918-1919. Þá
þykir mér hlýða að halda á loft framlagi
tveggja ólæknislærðra manna, þeirra Lárusar
H. Bjarnasonar, prófessors, og Thors Jensens,
útgerðarmanns, til annars vegar hjúkrunar og
skipulags lækninga og hins vegar matargjafa í
spánsku veikinni. Ég hef velt nokkuð fyrir mér
gagnsemi eða gagnsleysi lyfja, sem notuð voru
gegn spánsku veikinni og er því kafli um þetta
efni, þótt aðgengilegar heimildir séu allnokkuð í
molum. Að síðustu er stutt umræða og ályktanir.
Þórður J. Thoroddsen og inflúensuskrif hans
Inflúensufaraldurinn 1918-1919 var snemma
nefndur spánska veikin: „ ... vegna þess, að hún
var fyrst opinberlega tilkynnt frá Spáni" (2).
Miklar líkur eru á því að spánska veikin hafi
átt upphaf sitt í fuglum, en hafi síðar aðlagast
svo mönnum, að inflúensuveiran (af gerð A)
gat einnig sýkt menn (3, 4). Með því að saman
fór mikið sýkingarafl veirunnar í mönnum og
lítið ónæmi vegna nýnæmis hennar, varð af sá
heimsfaraldur inflúensu, sem verstur var á 20.
öld. A síðustu árum hafa menn í vaxandi mæli
óttast nýjan heimsfaraldur inflúensu, sem líkt og
spánska veikin gæti átt upphaf sitt í fuglum (5-7).
I ljósi þessa er ekki síst ástæða til þess að rifja upp
sögu spánsku veikinnar.
Árið 1918 voru um 20 læknar búsettir í
Reykjavík. Einn þeirra var landlæknir (Guð-
mundur Bjömsson), annar ritari landlæknis
(Bjarni Jensson) og hinn þriðji háskólaritari (Jón
Rósenkranz). Óvíst er hvort þeir stunduðu klín-
ískar lækningar, en hinir hafa væntanlega gert
það langflestir. Þórður Thoroddsen var næstelstur
þessara manna og var 62 ára, þegar spánska veikin
reið húsum í Reykjavík.
í minningargrein um Þórð er sagt að hann
hefði eiginlega einn Reykjavíkurlækna haft orku
og framkvæmd til þess að skrifa um læknisstörf
í spánsku veikinni (9). Þessu til skýringar er, að
Þórður einn fárra lækna í Reykjavík, veiktist ekki
af spánsku veikinni og var þekktur að því að stýra
penna skýrt og skipulega. Þar að auki bendir
vinnulag Þórðar í spánsku veikinni eindregið til
þess, að hann hafi verið vel á sig kominn. Spánska
veikin var ekki fyrsta inflúensufarsóttin, sem
Þórður fékkst við, heldur sú fjórða.
Þótt Þórður Thoroddsen kunni efalítið að hafa
haft óljósar hugmyndir um orsakir inflúensu, gerði
hann sér glögga grein fyrir farsóttareðli inflúensu
og mun á henni og kvefsóttum. Hann segir, að
kvefsóttir séu innlendar að uppruna og séu lengi að
fara um landið og fari oft ekki um nema nokkurn
hluta þess. Um inflúensu gegni öðm máli sem fari
eins og logi yfir akur, séu engar hömlur lagðar á
hana. Inflúensufaraldrar gangi gjarnan yfir á 1-2
mánuðum. Hann bendir einnig á, að inflúensu-
farsóttir séu útlendar að uppruna og koma þeirra
hingað tengist samgöngum við útlönd.
Þórður vísar í doktorsritgerð Schleisners
(1818-1890) frá árinu 1849 um sjúkdóma á íslandi.
Schleisner taldi, að fram til 1845 hefðu inflúensu-
farsóttir gengið sex sinnum yfir landið allt og sjö
sinnum yfir hluta þess og í fyrsta sinn árið 1706.
Með stoð í öðrum heimildum kemst Þórður samt
að þeirri niðurstöðu, að inflúensufaraldrar hafi
gengið yfir hér á landi þegar snemma á öldum.
Fyrsta inflúensufarsóttin, sem Þórður fjallar
sérstaklega um, var sumarið 1855. Þessi farsótt
byrjaði norðanlands, væntanlega á Akureyri.
Farsóttin var alls staðar um garð gengin á
rúmum tveimur mánuðum. Sóttin var talin
væg og dó einkum gamalt fólk. Læknirinn í
Norðlendingafjórðungi, Eggert Johnsen (1798-
1855), dó í þessum faraldri.
Annar faraldur gekk sumarið 1862. Hann
768 LÆKNAblaðið 2008/94