Læknablaðið - 15.11.2008, Qupperneq 61

UMRÆÐUR 0 G FRÉTTIR
SPÆNSKA VEIKIN
Sótthiti, verkir og sljóleiki eru vel þekkt sjúk-
kenni inflúensu. Hér við bætast svo hósti og hæsi,
með eða án slímuppgangs, vegna sýkingar í önd-
unarfærum (4). Þau lyf, sem grípa mátti til voru
því í fyrstu röð hitastillandi og verkjadeyfandi og
hóstastillandi lyf, svo og lyf, sem hugsanlega gætu
hamlað lungnabólgu.
Elsta hitastillandi lyfið er kínín. Kínínpillur
voru notaðar í spánsku veikinni (19). Engin bein
vitneskja er hins vegar um notkun fenacetíns
(Antifebrin®). Það var vel þekkt verkjadeyfandi
og hitastillandi lyf, sem hafði verið þekkt frá
árinu 1887 og var gríðarlega mikið notað (21).
Acetýlsalicýlsýra (Aspirin®) er lítið eitt yngra
en fenacetín (sett á markað 1899 og fyrst notað í
skammtaformi) (22) (mynd 6). Aspirín var notað í
spánsku veikinni bæði í Osló (2) og Reykjavík (19).
Kristensen vann í Reykjavíkurapóteki er þetta
var, og lýsir því, að þeir hefðu þá nýlega fengið
stóra sendingu af aspiríntöflum frá Ameríku (19).
Notkun lyfja í töfluformi var þá óvanaleg.
Gunnlaugur Einarsson nefnir, hve gott sé að
eiga aðgang að morfínstungulyfi (... „en morfín-
sprauturnar verka þó allt af best") (2). Morfín til
innstungu var hér samkvæmt danskri forskrift
(mynd 6). Morfín í blöndum til inntöku hefur og án
efa verið notað til þess að stilla hósta. Eiginmaður
Eufemíu Waage lagðist veikur í spánsku veikinni
og læknirinn ráðlagði „ ... einhverja mixtúru með
morfíni og átti að taka hana þrisvar eða fjórum
sinnum á dag". Seinna kom þó í ljós, að 10 sinnum
meira morfín að minnsta kosti var í mixtúrunni en
átti að vera (10).
I Söguritgerðinni er því lýst samkvæmt munn-
legri heimild, að apótekarinn hafi staðið stöðugt
við að blanda kamfórumixtúru (án efa út frá mixt-
úrustofni, sbr. mynd 6) og aðstoðarfólk jós henni
í glös. Heimildarmaðurinn var á þeirri skoðun,
að mixtúran gerði lítið gagn annað en slá á hósta
og vanlíðan (1). Meyvant á Eiði sagði að mixt-
úran hefði verið mikið notuð við lungnabólgu, en
efaðist um að hún væri virk (15). Þetta er í sam-
ræmi við upplýsingar í vel þekktri kennslubók
í lyfjafræði. Þar er kamfóra (unnin úr kamfóru-
trénu (Cinnamonum camphora) eða samtengd),
flokkuð sem örvandi lyf og talin lítilvirk nema
eftir innstungu (undir húð) í stórum skömmtum
(23). Forskriftin fyrir kamfórumixtúruna (Mixtura
camphorata) er í Pharmacopoea Danica 1907,
en hún var löggilt hér á landi. Þar stendur m.a.:
„Tilberedes, hver Gang den skal udleveres". Þetta
skýrir hvers vegna apótekarinn þurfti stöðugt
að standa við og blanda mixtúruna. Liturinn á
þessari mixtúru var rauðfjólublár (rodviolet), sem
margir myndu telja vera áverkandi (suggestiv).
í Reykjavíkurapóteki voru í nóvember 1918
ílát undan nokkrum lyfjum, sem notuð voru i spánsku veikinni.
1. Solutio Chloreti morphici pro injectione subcutanea (FncH) (um það bil 5% morfínstungulyf,
sem fært var úr flöskunni í hettuglös handa læknum að nota (smitgát hefur líklega verið í
lágmarki!)).
2. Aspirinum verum (acetýlsalicýlsýra frá frumframleiðanda (Bayer) ætluð í skammta).
3. Phenacetinum (fenacetín væntanlega í formi skammta; fenacetín var mjög notað hitastillandi og
verkjadeyfandi lyf, en beinar sannanir vantar um notkun þess i spánsku veikinni hér á landi).
4. Corpus pro mixt. camphor. 1+4 (mixtúrustofn; Mixtura camphorata var framleidd jafnóðum
með því að þynna mixtúrustofninn fjórum sinnum með vatni).
(Mynd tekin í Lyfjafræðisafninu í Nesi 2. október 2008.)
MYND 6.
sex lyfjafræðingar og veiktust þeir allir (og
apótekarinn líka) nema Kristensen. Hann stóð
einn vaktina í apótekinu daga og nætur í 12
sólarhringa. I þessum þröngum fékk hann leyfi
landlæknis til þess að afgreiða einungis þrenns
konar lyfseðla: lyfseðla á kamfórumixtúru (300 g),
Spiritus vini gallici („Gallabrennivín"; „fínt nafn"
á koníaki; Vi 1) og Spiritus concentratus (96%; 14 1,
öðru nafni „hundaskammtar") (19, 20).
Samkvæmt þessu hefur kamfórumixtúrunni
verið ætlað mikið hlutverk gegn inflúensunni.
Næst þar á eftir kom koníak (apótekið var svo
heppið að hafa nýlega fengið stóra tunnu af því
frá Ameríku!). Gunnlaugur Einarsson (2) víkur
í skrifum sínum að inflúensu og koníaki. Hann
slær nokkuð úr og í um skoðanir á gildi koníaks
í Noregi og Danmörku, en segir jafnframt: „Það
þykir því betra, því erfiðara sem er að fá það" (í
Reykjavík var til nóg af því!). Þá eru það „hunda-
skammtarnir" svonefndu. Þeir hafa sennilega
verið hugsaðir sem róandi og svefnframkallandi
lyf. Sem betur fer voru aspirínskammtar seldir í
lausasölu í apótekinu þannig að ekki girti fyrir
notkun þeirra (20).
Því má svo bæta hér við að í Læknablaðinu 1920
er lýst alvarlegri kamfórueitrun hjá sjúklingi sem
fékk kamfóru í olíulausn í stórum skömmtum
með innstungu við kveflungnabólgu (24). Hvenær
skyldu læknar hafa kvatt kamfóruna?
Svefnlyf og róandi lyf hafa án efa verið notuð
handa sjúklingum í spánsku veikinni, þótt
frásagnir um það séu mjög fáar. A þessum árum
LÆKNAblaðið 2008/94 773