Læknablaðið - 15.11.2011, Qupperneq 52

UMFJÖLLUN O G GREINAR
Flestir geta játað falskt
■ ■ ■ Hávar Sigurjónsson
Gísli H. Guðjónsson prófessor við
sálfræðideild King's College í London
er einn helsti sérfræðingur heimsins
á sviði réttarsálfræði. Hann hefur
verið í fararbroddi við rannsóknir á
áreiðanleika játninga sakborninga í
þekktum alvarlegum glæpamálum þar
sem ákært hefur verið fyrir nauðganir,
morð og hryðjuverk. Rannsóknir
hans og vitnisburður hafa orðið til
þess að dómum hefur verið hnekkt,
lífstíðarfangar sýknaðir og aftökum
aflýst. Rannsóknir Gísla á þessu sviði
hafa gerbreytt yfirheyrsluaðferðum
lögregluyfirvalda í Bretlandi og víðar
og haft afgerandi áhrif á afstöðu
dómara og dómskerfis til áreiðanleika
játninga með tilliti til þeirra aðferða
sem beitt er við að ná þeim fram.
Gísli hlaut nýverið CBE-orðu
Bretadrottningar (Commander of the
British Empire) en hann er fyrsti klíníski
sálfræðingurinn sem hlotnast sá heiður.
Hann hefur jafnframt hlotið Professional
Practice Board Lifetime Achievement
Award (2010), viðurkenningu frá breska
sálfræðingafélaginu, og er heiðursdoktor
(2001) við læknadeild Háskóla fslands
fyrir rannsóknir sínar á sviði klínískrar
sálfræði og geðlækninga.
Lykili að óáreiðanlegri játningu
Læknablaöiö ræddi við Gísla um
áreiðanleika játninga sem fengnar eru
fram með yfirheyrslum á sakborningum
sem hafðir eru í gæsluvarðhaldi og
einangrun og hversu mikil áhrif
yfirheyrsluaðferðir geta haft til að
knýja fram falskar játningar. Gísli
hefur einnig rannsakað áreiðanleika og
gildi framburðar vitna og fórnarlamba
með tilliti til aðferða og aðstæðna
við yfirheyrslur og skýrslutökur. Auk
samtals við Gísla er stuðst við tvær
greinar sem hann hefur birt nýlega.
Astæða þess að Gísli er í sviðsljósinu
á fslandi þessar vikurnar er að
sjálfsögðu sú að innanríkisráðherra
hefur skipað rannsóknarnefnd í
Guðmundar- og Geirfinnsmálinu. Gísli
segir algjörlega ótímabært fyrir sig
að koma með einhverjar yfirlýsingar
um það mál á þessu stigi; þar þurfi
að rannsaka alla málavexti vandlega
áður en kveðið er upp úr með hvort
sakborningar hafi játað á sig falskar
sakir eða ekki. Það mál verður því ekki
til umræðu í samtali okkar en reynsla
Gísla af upptöku gamalla sakamála
er athyglisverð og eflaust má draga
ályktanir af því.
„Það kemur fyrir að mál eru tekin
upp þó orðin séu 40-50 ára gömul,
svo Guðmundar- og Geirfinnsmálið er
ekkert einsdæmi hvað það varðar. Ég
hef unnið að málum sem orðin eru
á milli 30-50 ára gömul og í sumum
tilfellum eru sakborningar látnir. Þegar
svona gömul mál eru tekin upp í
Bretlandi er það falið nefnd sem nefnist
Criminal Cases Review Commission og
ég hef unnið með henni að rannsókn
margra mála. Það fyrsta sem maður
skoðar eru kringumstæður málsins.
Hvað varð til þess að sakborningar
voru upphaflega handteknir? Voru þeir
settir í gæsluvarðhald og/eða einangrun?
Hversu lengi var þeim haldið þannig?
í Bretlandi er ekki hægt að halda
neinum í gæsluvarðhaldi nema í sjö
daga (grunuðum hryðjuverkamönnum
má þó halda í allt að 30 daga). Að
halda sakborningi í gæsluvarðhaldi
og einangrun í eitt til tvö ár er mjög
óvenjulegt miðað við önnur lönd og
eykur verulega áhættuna á fölskum
játningum."
í annarri greininni af tveimur eftir
Gísla sem stuðst er við í þessu viðtali
segir orðrétt:
„Það er skoðun undirritaðs, sem
tók umtalsverðan þátt í rannsókn
28 af málunum í Bretlandi (sem
hæstiréttur tók upp aftur og hnekkti)
og hefur rannsakað öll málin ítarlega,
þar á meðal þau þar sem framganga
lögreglu var óviðeigandi, að lykillinn
að óáreiðanlegri játningu hafi verið
getuleysi sakbornings til að standast
álag vegna gæsluvarðhalds og framgangs
lögreglunnar."1
Gísli rifjar upp mál sem hann
rannsakaði í Noregi þar sem ungur
maður hafði játað á sig morð en
aðstæður gáfu tilefni til að ætla að
hann hefði játað falskt. „Honum hafði
verið haldið í gæsluvarðhaldi í mánuð
og verið yfirheyrður mjög oft og
lengi. Norskir dómstólar voru tregir
til að taka niðurstöðu mína trúanlega
um að pilturinn hefði játað falskt, en
kviðdómur hnekkti dómnum eftir að ég
gaf vitnisburð og hann var látinn laus.
Málið var rannsakað að nýju og leiddi
DNA-rannsókn að lokum í ljós að hann
er saklaus. Þetta eina mál gerbreytti
afstöðu norska réttarkerfisins til falskra
játninga og norska lögreglan tók upp
nýja yfirheyrslutækni (PEACE-líkanið)."
Tvær þekktar yfirheyrsluaöferöir
Þegar skoðað er hvernig yfirheyrslur
hafa farið fram er litið til þess hversu
langar þær voru, hvort sakborningur
fékk að sofa á milli, hvernig
spurningum var hagað og hvort
yfirheyrslan var tekin upp á segulband
eða myndband. í gömlum málum
er upptökum ekki til að dreifa og
einu heimildirnar um yfirheyrslur eru
skýrslur lögreglunnar. „Það var gríðarleg
framför þegar lögreglu var gert skylt að
taka upp á segulband allar yfirheyrslur
og viðtöl hér í Bretlandi uppúr
1986. Þetta gerbreytti öllu varðandi
yfirheyrslur, tók af allan vafa um
hvað var sagt í yfirheyrslum, hvernig
spurningar voru orðaðar og það sem
skiptir ekki minna máli, hvernig lögregla
og sakborningar höguðu sér."
Gísli segir að stórt framfaraskref hafi
verið stigið árið 1992 í Bretlandi þegar
hið svokallaða PEACE-líkan var innleitt
við yfirheyrslur og lögreglumenn fengu
formlega þjálfun í yfirheyrslutækni.
„PEACE-líkanið byggist á því að
spurningar séu ekki leiðandi, það má
632 LÆKNAblaðið 2011/97