Læknablaðið - 15.12.2012, Side 25

Y F I R L I T
Sjóveiki
Hannes Petersen12 læknir
ÁGRIP
Með yfirlitsgrein þessari er reynt að varpa Ijósi á sjóveiki, orsakir hennar,
einkenni og meðferðarúrræði. Sjóveiki kemur fram þegar skynjun okkar á
staðsetningu og hreyfingu líkamans er óraunveruleg eða ófyrirsjáanleg.
Þrátt fyrir framfarir í hönnun og smíði skipa og annarra farartækja herjar
hreyfiveiki á farþega og starfsmenn sem um borð eru. Könnun, gerð í
Slysavarnaskóla sjómanna, þar sem sjómenn voru inntir eftir vinnu á
sjó og hvort þeir hafi fundið fyrir sjóveiki og sjóriðu, sýndi að um 80%
íslenskra sjómanna upplifa sjóveiki við störf og sjóriðu þegar í land er
komið. Einkenni sjóveiki eru margvísleg en best þekktu og þau sem flestir
tengja sjóveiki eru ógleði og uppköst, enda eru þau mest truflandi, um leið
og þau undirstrika veikleika og vanmátt þeirra er í hlut eiga. Einkennin eru
tilkomin vegna skynárekstar sjónar, jafnvægis- og stöðuskyns en þáttur
jafnvægis er mikilvægastur, sérstaklega tengslin við starf ósjálfráða tauga-
kerfisins sem miðlar boðum ógleði og uppkasta. Engin lyf lækna sjóveiki,
fá hafa reynst árangursrík við meðhöndlun á sjóveiki og þá aðeins með
því að draga úr einkennum, en mörg þeirra hafa þá aukaverkun að slæva
miðtaugakerfið og þar með taugabrautir sem flytja árekstraráreitin, en það
tefur bata sem felst i aðlögun að hinu hreyfiríka umhverfi.
„Það eru til þrjár manngerðir, þeir lifandi, þeir dauðu og þeir sjóveiku."
Anacharsis', grískur heimspekingur, 6. öld f Kr.
Inngangur
'Læknadeiid Háskóia Hreyfiveiki, á ensku motion sickness eða kinetosis, er
isiands, zháls-, nef- og ástand þar sem sjúkdómseinkenni koma fram þeear
eyrnadeild Landspítala.
einstaklingur er á ferð eða á hreyfingu í farartæki, svo
sem bílveiki eða flugveiki, eða þegar umhverfið veldur
henni, eins og á við um sjóveiki (nauseum mares). Það var
fyrst árið 1881 að Irwin kynnti hugtakið hreyfiveiki og
lýsti því þannig:
Seasickness, or motion sickness, as it might be more correctly
named - for not only does it occur on lakes and even on rivers,
but, as is well known, a sickness identical in kind may be indu-
ced by various other motions than that of turbulent water - is
essentially a disturbance of the organs of equilibration.2
Hreyfiveiki hefur fylgt manninum frá örófi og hafa
læknavísindin allt frá tímum Hippókratesar haft áhuga
á vandamálinu enda einkennin óþægileg í hæsta máta
eins og orð Cicerós bera með sér: „Heldur léti ég drepa
mig en að verða sjóveikur einu sinni enn."6
Nátengd sjóveikinni er sjóriðan (mal de debarque?nent)
sem þeir upplifa er lengi hafa dvalið í hreyfiríku um-
hverfi eins og vænta má um borð í skipi á hafi úti og
koma síðan í land og þurfa skyndilega að aðlagast því
hreyfisnauða umhverfi sem þar er.
Fyrirspurnir:
Hannes Petersen
hpet@hi.is
Greinin barst
30. ágúst 2012,
samþykkt til birtingar
12. nóvember 2012.
Engin hagsmunatengsl
gefin upp.
Með nútímatækni og útþrá mannsins hafa komið til ný
vandamál svo sem geimveiki (space sickness),3 óþægindi
við leik í tölvum4 og við þjálfun í flughermum5 sem kalla
mætti sýndarveruleikaveiki (virtual environment sickness)
en í því tilviki er sá grundvallarmunur að viðkomandi
einstaklingur er hreyfingarlaus.
í þessari grein verður orðið sjóveiki oft notað þó svo
umfjöllun geti átt við um allar tegundir hreyfiveiki. Sjúk-
dómseinkenni sjóveiki eru margvísleg, eins og sjá má í
töflu I en best þekktu einkennin og þau sem flestir tengja
sjóveiki eru ógleði og uppköst, enda eru þau mest trufl-
andi, um leið og þau undirstrika veikieika og vanmátt
þeirra er í hlut eiga og skýra nafngiftina „naupathia".
Önnur truflandi einkenni eru til dæmis fölvi og kald-
sviti, svimi og sundl, höfgi og höfuðverkur, minnisleysi
og rugl en allt eru þetta einkenni sem draga verulega úr
starfshæfni manna og gera þá ófæra til verka og jafnvel
ósjálfbjarga. Þrátt fyrir þetta hefur ferðalögum manns-
ins og störfum hans á sjó ekki fækkað og því er óhætt
að segja að hreyfiveikin sé fyrst og fremst veiki þeirra er
ferðast og því oft réttilega verið kölluð ferðaveiki.
Algengi
Allir heilbrigðir menn verða hreyfiveikir ef hreyf-
ingin sem þeir útsetja sig fyrir er nógu kröftug og/
eða varir nógu lengi. Vert er að athuga að munur er á
sjóveikinæmum og þeim sem eru það ekki, en það gerir
aðgreiningu þessara hópa mögulega.7 Þegar sjóveiki-
næmir eru kannaðir kemur í ljós að þrennt ræður við-
kvæmni þeirra, en það er áreitiþröskuldur, aðlögun og
þol. Þeir þurfa minna hreyfiáreiti til þess að kalla fram
einkenni, þeir eru lengur að laga sig að hreyfiáreitinu
og eru fyrri til að tapa aðlöguninni sé hreyfiáreitið ekki
viðvarandi.8 Erfðir eru taldar ráða og er marktæk fylgni
sjóveikinæmi meðal eineggja tvíbura, samanborið við
tvíeggja tvíbura.9-10
Mikilvægt er að átta sig á að ekki er um eiginleg
veikindi að ræða, heldur er réttara að segja að sjóveiki
sé eðlileg svörun heilbrigðs einstaklings við óeðlilegu
„veiku" umhverfi, eins og þegar veður eru verst á hafi
úti. Talið er að allt að 90% þeirra er stunda sjósókn verði
einhvern tíma sjóveikir.6 Þeir sem yngri eru fá frekar
einkenni en þeir eldri og er viðbragðið talið mest milli
LÆKNAblaðið 2012/98 653