Læknablaðið - 15.12.2012, Blaðsíða 29

Y F I R L I T
öflugastar í hreyfiríku umhverfi. Þetta gerist með því að virkjaðar
eru millitaugar sem annars eru óvirkar. Þessi virkjun og aðlög-
un tekur þrjá til fjóra daga og þekkja sjómenn þennan tíma vel,
enda segja þeir að það sé einmitt sá tími sem það taki að aðlagast
hreyfingum og starfi um borð í skipi. Svipaðar niðurstöður hafa
fengist við rannsóknir á sjálfboðaliðum í rannsóknarstofuum-
hverfi, sem útsettir hafa verið fyrir endurtekinni og eins hreyfingu
í ákveðinn tíma. Eftir þrjá til fjóra daga á hröð aðlögun sér stað
sem gerir þá ónæma fyrir þessari ákveðnu hreyfingu. Til marks
um þessa aðlögun má benda á að þegar sjómenn koma í land og
hverfa úr hreyfiríku umhverfinu um borð í skipinu og takast á
við hreyfisnautt umhverfi í landi kalla þær breytingar ekki síður á
einkenni sem við köllum sjóriðu, mal d'embarquement. Svo rammt
getur kveðið að þessum einkennum að menn treysti sér ekki til
að aka bíl fyrsta daginn í landi. Aðlögunin að landumhverfi tekur
að sama skapi þrjá til fjóra daga. Ef tími á landi milli sjóferða er
skemmri en þrír dagar viðhelst hreyfiríka aðlögunin, en ef hann er
lengri en þrír dagar þarf að aðlagast hinu hreyfiríka umhverfi á ný.
Þetta upplifa sjómenn sem skipta með sér skipsplássi.
Tvennt hefur verið athugað sérstaklega þegar kemur að þjálfun
og aðlögun en það er „biofeedback" þjálfun og afnæming (desensi-
tization). í hinu fyrrnefnda er reynt að ná tökum á lífmælanlegum
þáttum eins og öndun, hjartslætti, blóðþrýstingi og húðleiðni, sem
vex þegar viðkomandi svitnar við staðlaðar hreyfiríkar aðstæður.
Þessi þjálfun hefur góð áhrif á fyrrnefnda líkamlega þætti en nær
ekki að draga úr vanlíðan og hræðslu í raunverulegum aðstæð-
um.4! Hvað afnæmingu varðar hefur hún einvörðungu reynst vel
við þjálfun flugmanna í að höndla truflandi hreyfiríkar aðstæður
í flugi.46
Lyfjameðferð
Óhætt er að segja að nánast öll efni og lyf sem framleidd hafa
verið, hafi verið reynd til að koma í veg fyrir, draga úr einkenn-
um eða lækna sjóveiki. Engin lyf lækna sjóveiki, fá hafa reynst
árangursrík við meðhöndlun á sjóveiki og þá aðeins með því að
draga úr einkennum, en mörg þeirra hafa þá aukaverkun að slæva
miðtaugakerfið og þar með þær taugabrautir er flytja árekstrar-
áreitin sem framkalla veikina. Það felur í sér tvíþættan vanda,
þau sljóvga viðkomandi og draga því úr færni þeirra til að leysa
úr viðfangsefnum líðandi stundar. Hins vegar geta þau dregið úr
hæfni manna tii að aðlagast hinu hreyfiríka umhverfi og draga
því aðlögunina á langinn, þó svo sýnt hafi verið fram á hið gagn-
stæða.47-48 Þar sem ógleði og uppköst eru mest truflandi einkennin
hafa lyf er draga úr ógleði og uppköstum (antiemetics) sérstaklega
verið prófuð. Flest þessara lyfja, svo sem zofran og emend, hafa
enga virkni við að draga úr einkennum sjóveiki, að öllum líkind-
um vegna þess að þau verka á aðrar boðleiðir ógleði og uppkasta
en þau sem gera gagn.49
Það eru lyf í eftirfarandi flokkum sem hafa viðurkennda virkni
við hreyfiveiki.
Andkólínvirk lyf
Þekktustu lyfin í þessum flokki eru atrópín og skópólamín en þau
eru alkalóíðar unnir úr belladonna-plöntunni. Verkun þeirra til
að draga úr einkennum hreyfiveiki hefur lengi verið þekkt, en af
Tafla II. Lyf við sjóveiki (ferðaveiki). Stjömumerkt* lyf hafa þekkta virkni gegn
sjóveiki (ferðaveiki).
Lyfjaflokkur Lyf Lyfjaheiti
Andkólínvirk lyf Skópólamín Soopoderm'
(múskarínviðtaka-blokkarar) (hyoscine)
Andhistamin (histamin H1 -viðtakablokkarar) Difenhydramin Benylan', Anautin'
Clemastin Tavegyl
Alimemazine Vallergan*
Prometazin Phenergan*, Atosil*
Meclozin Postafen*
Cetirizin Histasin
Loratadin Clarityn, Lóritín
Ebasitn Kestin
Fexofenadin Allegra, Telfast
Desloratadin Aerius
Adrenvirk lyf Dextroamfetamin Dexedrine', Adderal*
þeim er skópólamín það lyf sem best hefur reynst.50 Skópólamín
fer yfir blóð-heila þröskuldinn og ráðast lyfhrifin af þeim ákveðna
andkólínvirka þætti sem fylgir lyfinu og kemur í veg fyrir músk-
arín-svörun í frumum líkamans. Eitt handhægasta lyfjaformið er
skópólamín forðaplástur (scopoderm, transdermscope) sem tryggir
langvarandi (72 tíma) frásog í blóðbraut, um húð og því óháð
þarmahreyfingum, ógleði eða uppköstum.51 Af þeim sem notað
hafa þetta lyf hafa allt að 60% kvartað um munnþurrk, en höfgi
og syfja eru mun sjaldgæfari en við notkun á andhistamín-lyfjum.
Sjóntruflanir vegna þokusýnar geta átt sér stað. Til að draga úr
þessu er mikilvægt að notendur plástursins þvoi sér um hendur
eftir að hafa sett plásturinn á, svo koma megi í veg fyrir að lyfið
berist frá höndum til augna. Að auki er mikilvægt að átta sig á því
að skópólamín verður að nota með varúð hjá þeim sem eru með
gláku eða stækkun á blöðruhálskirtli þar sem frárennslisvanda-
mál frá framhólfi augna eða þvagblöðru geta komið upp. Afar
sjaldgæfar aukaverkanir þekktar af notkun skópólamíns eru of-
skynjanir, rugl og minnistruflanir, en þess ber að geta að öll þessi
einkenni geta einnig átt við um sjóveiki. Til að ná hámarksárangri
með notkun skópólamínplásturs er mikilvægt að hann sé settur á
6-12 tímum fyrir sjóferð.
Andhistamín
Fyrsta kynslóð Hl-blokkandi andhistamína getur bæði haft örv-
andi og slævandi verkun á miðtaugakerfið. Örvandi verkun þess-
ara lyfja tengist oftast ofskömmtun, en er líka þekkt við venjulega
skömmtun. Slævandi verkun er hins vegar meginreglan við notk-
un þessara lyfja þótt breytilegt sé hvað varðar lyf og einstaklinga.
Nýrri Hl-blokkandi andhistamín, svo sem cetirizín, lóratadín og
fexófenadín, hafa ekki slævandi verkan á miðtaugakerfið vegna
þess að þau fara ekki urn blóð-heila þröskuldinn sem gerir að þau
gagnast ekki við sjóveiki. Verkun andhistamínlyfja á hreyfiveiki
er óljós, en af lyfjum í flokki Hl-blokkandi andhistamína af fyrstu
kynslóð voru áhrif á hreyfiveiki snemma ljós, þá sérstaklega
prómetazíns og difenhydramíns, en þessi lyf hafa andkólínvirk
áhrif að auki, sérstaklega prómetazín sem hefur góða virkni gegn
sjóveiki. Prómetazín er skráð á íslandi sem fenergan sem er bæði
LÆKNAblaðið 2012/98 657