Læknablaðið - 15.12.2012, Blaðsíða 27

Y F I R L I T
Texti 1. Það að standa og hreyfa sig uppréttur ákvarðast af samspili
og úrvinnslu upplýsinga frá ákveðnum skynfærum og miðlun þeirra til
vöðva. Þessi gagnavinnsla og samhæfing fer fram í miðtaugakerfinu
og kallast stöðustjórnun (postural control) mynd 2. Upplýsingarnar
koma frá viðtökum í völundarhúsi innra eyrans, sjónviðtökum augna,
viðtökum stöðuskyns (proprioception), en vöðvaspólur í vöðvum og
viðtæki umhverfis liðamót teljast til þess og svo þrýstiviðtæki í leður-
húð ilja. Viðtækin í völundarhúsi innra eyrans eru tvíþætt, annars vegar
bogagangakerfið sem greinir hornhröðun hreyfinga höfuðsins í mis-
munandi plönum, til dæmis eins og ef kinkað er kolli, hailað undir flatt
eða höfði snúið til hægri og vinstri, en hins vegar kalkkristallakerfið
sem greinir línulega hröðun hreyfinga höfuðsins og þá líkamans alls,
eins og við lárétta eða lóðrétta hreyfingu. Ómeðvituð skynjun á því
hver stefna aðdráttarafls jarðar er á líkamann gerist fyrir tilstuðlan
kalkkristallakerfisins. Ekki hefur verið sýnt fram á að annar hvor þess-
ara hluta sé mikilvægari hvað varðar meintilurð hreyfiveiki. Samspil
upplýsinga frá þessum tveim viðtækjahlutum völundarhússins og
tengsl þeirra við sjón og stöðuskyn er mikilvæg, og þá sérstaklega
úrvinnsla þeirra í miðtaugakerfinu þar sem upplýsingarnar eru próf-
aðar gagnvart fyrri hreyfireynslu sem byggist á uppréttri (lóðréttri)
stöðu mannslíkamans.
vinna þannig á móti aðdráttarafli jarðar og eru því líkamanum
mikilvægastir í uppréttri stöðu. Síðast en ekki síst tengist jafnvæg-
isskyn svæðum í heilastofni er hafa með ósjálfráða taugakerfið að
gera (vestibulo-autonomic pathways), svo sem aftasta reit (area post-
rema), kjörnum skreyjutaugarinnar (nervus vagus) og dreif. Þannig
hafa upplýsingar frá jafnvægisviðtækjum innra eyrans, bæði
bogagöngum og önd völundarhússins, yfirgripsmikla tengingu
innan miðtaugakerfisins.22 Sérstaklega eru tengsl innra eyrans og
ósjálfráða taugakerfisins áhugaverð, en um þá tengingu má hafa
áhrif á flestar þær boðleiðir sem hafa með að gera samvægi, en
samspil stöðubreytinga og blóðþrýstings er meðal annars miðlað
um þetta kerfi (texti l).23
Hin síðari ár hefur skilningur vaxið á mikilvægi sjónar í
meingerð hreyfiveiki í annars hreyfingarlausum einstaklingum,
en slíka tegund hreyfiveiki má upplifa meðal annars í kúlubíói
(cinerama), flughermum eða við tölvuleikjanotkun.24 I þeim til-
fellum er talið að örvun sjónjafnvægisbrauta móti starf tauga í
andarkjarnanum (nucleus vestibularis) en starfsemi þeirra tauga
verður einvörðungu fyrir tilstilli starfhæfs innra eyra.25 Rétt er að
geta þess að sjón er ekki nauðsynleg til að framkalla sjóveiki, því
blindir eru allt eins næmir fyrir veikinni og sjáandi.26
Texti 2. Sjómaður er að gera að fiski á millidekki fiskiskips. Með
viðtækjum völundarhússins skynjar hann hreyfingu skipsins og um leið
sína eigin. Samtímis hreyfist nánasta umhverfi hans með honum og því
skynja augu hans enga hreyfingu er hann starir á stálþilið andspænis
sér. Til að auka á skynvilluna getur færiband fiskverkunarvéla villt
um fyrir augunum sem þá gefa jafnvel upplýsingar um hreyfingu í
gagnstæða átt við hreyfingu skipsins. Ómeðvitað leitar miðtaugakerfið
eftir fyrri reynslu um sambærilegt og kallar því eftir upplýsingum frá
kerfi stöðuskyns sem við sambærilegar hreyfiupplýsingar ætti að
staðfesta að fætur væru á stöðugri hreyfingu. Svo er þó ekki, því
sjómaðurinn stígur ölduna og því dynja á miðtaugakerfi hans ofgnótt
víxlverkandi skynáreita. Ef sjómaðurinn er síðan útsettur fyrir nógu
kröftugri hreyfingu nógu lengi, verður hann fyrr eða síðar sjóveikur.
Tafla I. Merki hreyfiveiki (sjóveiki). f - aukin, f - minnkuð, TK = taugakerfi.
MV = meltingarvegur. (EEG = electroencephalography heilarafrit)
Huglæg Hlutlæg Ósjálfráða TK
Ógleði Uppköst i t Hjartsláttur
Kviöverkir Rop | tBlóðþrýstingur
Sundl Fölvi iöndun
Höfuðverkur Geispi iHreyfanleiki MV
Þreyta Gleymska fMunnvatn
Slappleiki 1 Einbeiting tSvitnun
Áhugaleysi IVökustig (EEG)
Svefnhöfgi
Ýmsar kenningar um meingerð hafa komið fram. Ein gengur út
á eitrunaráhrif vegna ofgnóttar hreyfiáreitis, en eins og við mat-
areitrun reyni líkaminn að losa sig við eitrið með uppköstum.27
Þessi kenning tengist innri eyrunum, því sýnt hefur verið fram
á að þeir sem ekki hafa starfhæf innri eyru svara eituráhrifum
matareitrunar mun verr en þeir sem hafa heil innri eyru.28
Önnur kenning er sú að hreyfiveikin sé tilkomin vegna ofur-
ertingar á viðtæki jafnvægisskyns innra eyrans, sem veldur því að
í andarkjarna heilastofns leysist úr læðingi ofurmagn taugaboð-
efnisins acetýlkólín sem dreifir sér yfir á nálæga staði eins og
aftasta reit og kjarna skreyjutaugarinnar.29
Þriðja kenningin fjallar um að við stjórnun uppréttrar stöðu sé
tekið tillit til innbyggðrar grunnsveiflu líkamans sem er á bilinu
0,1-0,4 Hz. Sérstaklega truflandi eru lágtíðnisveiflur sem blandast
inn í grunnsveifluna og trufla stöðustjórnunina.30 Það hefur sýnt
sig að hægar, lóðréttar lágtíðnihreyfingar eru verstar við fram-
köllun einkenna hreyfiveiki hjá þeim sem standa eða sitja. Þetta
skýrir þá vanlíðan sem margir upplifa um borð í skipum og bátum
er vagga við bryggju.31 Nýlegar rannsóknir sýna að til staðar er
iðraskynjun aðdráttarafls jarðar,32 en árekstur þeirrar skynjunar
og aðdráttaraflsskynjunar innra eyrans skýri áhrif þessara hægu
lóðréttu hreyfinga. Þess vegna líður sjóveikum betur ef þeir liggja.
Að lokum er það sú kenning sem best skýrir meintilurð
hreyfiveiki og um leið sjóveiki, en það er hin svokallaða skyn-
árekstrakenning (sensory mismatch hypothesis). Hreyfiríka áreitið á
aðfærandi (afferent) legg stöðustjórnunar kallar fram skynárekstra
þegar hreyfimunstrið er borið saman við fyrri hreyfireynslu.
Við það verður truflun á fráfærandi (efferent) boðum til vöðva er
stjórna uppréttu stöðunni og fráfærandi boðum sem miðlað er um
ósjálfráða taugakerfið (mynd 2). Með öðrum orðum er misræmi í
túlkun upplýsinga stöðustjórnunar þegar þær eru bornar saman
við fyrri hreyfireynslu, og það er talið gegna lykilhlutverki í fram-
köllun einkenna hreyfiveiki (texti 2).33
Ekki er hægt að fjalla um meingerð sjóveiki án þess að minn-
ast á ákveðinn sálrænan þátt er tengist hreyfiveiki.34'35 Þeir sem
hafa ferðast eða starfað á sjó tengja vanlíðan sína oft við lykt af
sjónum eða sjávarfangi eða eim véla og olíu. Þeir sem verst eru
haldnir þurfa ekki annað en að sjá skip eða bát til að finna fyrir
velgju.36 Abendingar þeirra er starfa á sjó eða í hreyfiríku um-
hverfi um mikilvægi þess að sinna ákveðnu starfi, að hafa eitt-
hvað fyrir stafni, undirstrika einnig þessa sálrænu þætti. Þannig
deyfast einkenni sjóveikinnar þegar veiðarfæri eru tekin um borð
LÆKNAblaðið 2012/98 655