Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2008, Side 132

MARKUS MECKL
vettvang sem siðferðislegt og stjórnmálalegt úrræði til að hafa hemil á
valdhöfúm ríkisins. Að vísu sáu þeir þá fyrir sér að almenningur væri upp-
lýstur. A endanum má segja að forvígismenn prentfrelsis hafi náð held-
ur tvíbentum árangri. Annars vegar náðu fjölmiðlar að festa sig í sessi í
vestrænum þjóðfélögum 20. aldar sem fjórða valdið innan ríkisins og að
fá rétt sinn viðurkenndan í stjórnarskrám (að alræðisríkjum frátöldum þar
sem fjölmiðlar urðu að áróðurstækjum). A hinn bóginn fór marknúðið sem
Kant hafði forðum mælt fyrir forgörðum, þ.e. að leysa manninn úr viðjum
ósjálfræðis síns. Þannig má segja að prentfrelsið hafi svo að segja frelsað
sig undan markmiði sínu, þó svo að menn hafi einmitt krafist umrædds
frelsis með það fyrir augum að gera þetta markmið að raunveruleika, og að
það hafi um leið gleymt uppruna sínum.
Þegar árið 1919 kvartaði Walter Lippmann undan þessari þróun: „Ef
ég gerist ósannsögull í dómsmáli sem snýst um kú nágranna míns, þá get
ég átt á hættu að lenda í fangelsi. En ef ég lýg einhverju að milljón lesend-
um um efni sem varðar stríð og frið, þá get ég logið eins og mig lystir.“2-
Lippmann, sem telst til áhrifamestu blaðamanna í Bandaríkjunum á 20.
öld, hafði orðið fjnir vonbrigðum með lyktir fyrri heimsstyrjaldarinnar
í kjölfar þess að hafa unnið fyrir Woodrow Wilson og tekið þátt í gerð
14 punkta áætlunarinnar um friðsamlega heimsskipan að stríði loknu en
hann starfaði einnig fyrir áróðursdeild bandamanna í stríðinu. Eina ástæðu
þess hversu óviðunandi affakstur friðarsamninganna var taldi hann vera að
finna hjá fjölmiðlum sem vísuðu að hans dómi ávallt til frelsisins án þess
að vilja bera þá ábyrgð sem frelsinu fylgdi: „Enginn mun refsa mér fyrir að
segja ósatt um t.d. Japan. Eg get lýst því yfir að hver einasti herbergisþjónn
í Japan sé dulbúinn hermaður og sérhver listmunaverslun móttökustöð
fyrir hermenn. Eg er friðhelgur. Og kæmi nú tál átaka við Japana, þá nyti
ég þeim mun meiri vinsælda eftir því sem ég lygi meiru upp á þá. Héldi
ég því fram að Japanar drykkju blóð úr börnum á laun, að japanskar konur
væru með brókarsótt og að Japanar væru af allt öðrum meiði en mann-
fólkið, þá get ég ábyrgst að dagblöðin sæktu það fast að fá að birta greinar
mínar og að ég gæti fyllt kirkjur landsins af fólki sem kæmi til þess að hlýða
á mig.“23
Lippmann var umhugað um að lýðræðið væri virkt og til þess taldi
hann prentfrelsið nauðsynlegt skilyrði. Hins vegar næði þetta frelsi ekki
22 Walter Lippmann, Liberty and the News (1920), Princeton, Princeton University
Press 2008, s. 23.
23 Sama rit, s. 23 o.áfr.
130