Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2008, Page 140

STEFAN SNÆVARR
Á einum áningarstaðnum uppgötvum \áð að sjálfstátundin er ekti að öllu
leyti húsbóndi á eigin heimih. Sjálfstdtundin er særð, hún er sumpart á
valdi blekkinga sem eru afurðir hins ómeðvitaða hvatalífs okkar.Q I ofaná-
lag er hún að nokkru leyti á valdi samfélags og valdagræðgi. Þetta getum
við lært af hinum þremur miklu „varhugsuðum“, Freud, Marx og
Nietzsche. Þeir gjalda varhug \nð þvn sem sjálfsvitundin segir, hún er ekki
öll þar sem hún er séð. Þá grunar vitundina um græsku, þeir eru meistarar
grunsemdanna (fr. maitres du soupgon), varhyggjumenn. Freud grunaði að
sjálfsvitundin væri bara heilkenni (e. s)i7iptovi) undirvitundarinnar, Marx
að hún væri aðeins afurð stéttarsamfélagsins og Nietzsche að hún væri
sköpunarverk valdaviljans ógurlega.10 Varhjí’ggjumenn vara vnð þessum
öflum sem væla vdtundina og hafa nokkuð til síns máls, segir Ricœmv11
Varhyggjan er mikilvægur smalakrókur á leið okkar um táknskóginn (var-
hyggjan er þriðja ástæðan fyrir því að líta út á vúð, ekki einblína á naflann,
irmstöður okkar). Það eru tilvúk þar sem við verðum að beita orsakaskýr-
ingum til að skilja eðh sjálfs og vitundar, skýra bæði með tdlvísun tdl lög-
mála samfélags og sálarHfs.12 Samt verða varhyggjumenn að vdðurkemia að
vitund og hugsun eru ekki hreinar blekkingar, að öðrum kostd verða meist-
arar grunsemdanna grunnhyggjmnenn. Jafhv'el sálgreiningin værðm að
gera ráð fyrir því að sjálfið sé tdl í raun og sann, það gefur augaleið að sjálf-
ið gæti ekki verið á valdi dulsjálfsins væri það hrein blekking.1-1 Svm rná
ekki gleyma því að orsakaskýringar geta aldrei fangað sjálfsvdtmidina alla,
hún er ævinlega á undan sér sjálffi, í viðföngum sínum og sleppm því eins
og Dafne forðum tíð.
Þrátt fyrir þetta er sjálfsvitundin ekki stdkkfrí. Ymislegt fleira en undir-
vitund og samfélag særa sjálfsvitundina. Málið væitir henni líka áv-erka, sú
staðrejmd að hún er að sumu leyti sköpunarverk málsins gerir hana háða
málkerfi sem hún ekld ræður yfir. Sjálfsvitundin ein og sér skapar ekki
málkerfið. En hún er ekki bara málkerfisþræll, hún notar líka málið. Noam
Chomsky bendir réttdlega á að vdð bæði myndum og skiljum setningar sem
9 Ricœur, „La question du sujet: le défi de la sémiologie", bls. 239.
10 Til dæmis Ricœur, „Le conscient et l’inconscient11, Le conflit des interprétations, bls.
101.
11 Til eru þeir sem kenna varhyggju við varmennsku, til dærnis Karl Popper. Ricœur
fyllir ekki þennan flokk.
12 Ricœur, „The Question of Proof in Freud’s Psychoanalvtic Writings", Herme-
neutics and the Human Sciences, bls. 264.
13 Ricceur, „La question du sujet: le défi de la sémiologie“, bls. 258.
138