Tímarit Máls og menningar - 01.12.1962, Qupperneq 141

SAGNASKEMMTUN OG UPPHAF ÍSL. BÓKMENNTA
það að lesa latínubækur og helgar tíðir,
nema í elztu málfræðiritgerðinni. Þar tákn-
ar hún lestur almennt. Sú ritgerð er samin
af stórlærðum manni, svo að hin almenna
notkun sagnarinnar þar er undantekningin,
sem sannar regluna. Sögnin hefur annars
ýmsar merkingar, t. d. að þumlunga sig
áfram hratt eða hægt: lesa sig upp bjargið,
skipið les hafið, lesa verk á borða fgera
myndvefnað). Alexander Jóhannesson telur
í orðabók sinni, bls. 758, að upphafleg
merking hennar sé að safna eða tína saman,
sbr. að lesa ber eða blóm, en merkingin að
lesa (bók) sé til orðin fyrir áhrif frá þýzk-
um tungum (en sennilegra er, að hún sé
runnin frá latínu legere, sem merkir sania
og á ísl.). Á engilsaxnesku hlaut hins vegar
sögnin rædan, ísl. ráða, merkinguna að lesa
á bók, á ensku to read. Þessa sögn notuðu
Islendingar að fomu m. a. um það að lesa
rúnir, ráða rúnir.
Veiztu, hve rísta skal?
Veiztu, hve ráða skal?
segir í Ilávamálum, en í Atlamálum:
réð eg þær rúnar,
er reist þín systir.
Egill Skalla-Grímsson segir í vísu:
Skalat maðr rúnar rísta.
nema ráða vel kunni.
Þessa sögn hinnar fornu rúnahefðar not-
uðu íslendingar um þann verknað að lesa
rit og frásagnir um norræn efni. Björn M.
Olsen, einn hinn glöggskyggnasti maður,
sem fjallað hefur um íslenzka bókmennta-
sögu, segir, að sögnin að lesa sé alls ekki
notuð í elztu ritum íslenzkum um það að
lesa hækur. í Grágásarlögum eru notaðar
sagnimar að lýsa og segja upp, og svo segir
Ari fróði um lestur laganna, eins og áður
greinir. I Kristinna laga þætti er þó sögnin
að ráða notuð á einum stað: „Hann skal
láta ráða skrá og lýsa þann máldaga heim
að kirkjunni" (Grg. I, 15). I Hungurvöku
frá því um 1200 segir í inngangi: „Það ber
annað til þessa rits að teygja til þess unga
rnenn að kynnast vort mál að ráða, það er á
norrænu er ritað, lög eða sögur eða mann-
fræði.“ I sögu Þorláks helga lætur Páll
biskup „ráða upp jarteinir hins sæla Þor-
láks“ ÍBisk. s. Bókmfél., 352). í Sverris
sögu, sem samin er um 1200, lætur erkibisk-
up „hréfin upp ráða“ (Fornm. s. VIII,
293). Sögnin að ráða er ekki einungis not-
uð í merkingunni að lesa í frumsömdum
ritum íslenzkum, heldur bregður henni
einnig fyrir í ritum af erlendri rót, eins og
heilagra manna sögum og hómilíum; t. d.:
„er rit þetta kom til handa Helenu —, þá
réð hún það rit, og þá er drottningin hafði
ritið ráðið“ (Heilag. m. s. II, 258). Á 13.
öld útrýmir sögnin að lesa sögninni að ráða
í þessari merkingu, nema þegar um rúnir
er að ræða. Þannig treður sögnin að lesa
sér inn í afrit sagna í staðinn fyrir að ráða,
og sér þess stundum merki, þegar mörg
liandrit eru til af sömu sögu, t. d. Sverris
sögu.
Þess er alls ekki að vænta, að höfundur
Þorgils sögu og Hafliða greini frá „sagna-
lestri“ í veizlunni á Reykhólum, þótt hon-
um hafi verið kunnugt, að sagnamenn hófs-
ins hafi haft bækur meðferðis. Á dögum
höfundar er sögnin að lesa alls ekki notuð
um þann verknað, og sögnin að ráða er
aldrei tengd sagnaskemmtan af skiljanleg-
um orsökuin. Um lestur sagna öðrum til
skemmtunar notuðu menn sögnina að segja,
unz sögnin að lesa vinnur úrslitasigur á
keppinautum sínum, en það verður ekki
fyrr en á 14. öld. Þangað til er sögnin að
lesa aðallega notuð um latínulestur og guðs-
orðalestur, eins og Hermann bendir á. I
sögu Lárentiusar biskups, sem samin er fyr-
ir miðja 14. iild. segir, að Einar Hafliðason,
höfundur sögunnar, hafi sagt biskupi „heil-
agra manna sögnr á norrœnu“, en hann „las
411