Tímarit Máls og menningar - 01.12.1969, Blaðsíða 144

Tímarit Máls og menningar
Eyvindur lagðist ekki út af því honum væri ófritt í bygð, enda var hann
aldrei dæmdur. Þau hrafnseyrarhjón réðu hinsvegar yfir verkkunnáttu sem
til þurfti að lifa í óbygðum, og er þeim ekki láandi þó þau drægju sig til
beinalagsins á fjöllum þegar þau voru orðin leið á Gýgj arsporshamri.
Nú víkur sögunni að þeim þætti í útilegumannafræði sem rís á vegsum-
merkjum mannvistar í Surtshelli. Þjóðsagnir um mannlíf í hellinum, mis-
munandi að efni söguþræði og nafngiftum á söguhetjum, eru til frá ýmsum
tímum. Sturlubók Landnámu frá lokum þrettándu aldar drepur á málið og
í þá fáorðu ádrepu er mönnum tamt að vitna sem frumheimild. Sturlubók
virðist í nokkru samkvæða Harðarsögu, eða jafnvel hafa vit sitt úr henni
um málið; en Harðarsaga er skáldskapur reistur á þjóðsögum af því tagi
sem íslenskir fræðimenn, ókunnugir í fólklór, nefna ef ekki óheiðarlegu,
þá að minstakosti óvísindalegu nafni: „arfsagnir“. Þarumfram hefur Land-
náma fátt umræðuvert að leggja til mála ef frá er tekið nafnið á þeim hópi
manna sem þarna átti bú: Hellismenn. Þetta nafn er fróðlegt útaf fyrir sig
að því leyti sem það gefur í skyn að þjóðsögur á 13du öld ofanverðri hafi
enn ekki verið farnar að telja menn þessa afbrotamenn. Afturámóti setur
Sturlubók Landnámu þeim brennimark þjóðsögunnar með því að telja þá
átján. En hafi mannabygð verið í hellinum fyrir 930, þá er það áður en lög
í réttarfarslegum skilníngi, landslög, eru geingin í gildi á íslandi. Hug-
m)Tidin um „útilegumenn“ sem sakamenn er hinsvegar meginatriði þjóð-
sagna er síðar spunnust um hellinn. Aðeins siðferðismat án hlutræns gildis
mundi dirfast að kveða á um hver kallast skuli sakamaður og hver ekki í lög-
lausu landi. Hversvegna hefðu þeir menn sem í Surtshelli bjuggu átt að
vera meiri sakamenn en hinir sem bjuggu utan Surtshellis á landnámstíð?
Þó frásagnir Landnámu telji að menn þessir hafi allir verið drepnir er
hvergi neitt gefið í skyn um sakir gegn þeim. Lfm það verður hver að halda
það sem honum þykir trúlegast. Tveir eru nefndir foríngjar Hellismanna
í Sturlubók eftir óskilgreindri landnámureglu í nafnavali manna sem litlar
eða aungvar sögur fara af og uppi voru einum tíu kynslóðum áður en bókin
er rituð. Erfitt að segja nú hvar liggur fiskur undir steini þegar til slíkra
nafna er skírskotað, svo í Landnámu sem öðrum bókum. Mannanöfn í Land-
námu hafa enn ekki verið rannsökuð, hvernig þau séu til komin eða hverjum
lögmálum þau hlíta.
Sturla goði, sem einginn veit deili á, er sagður hafa verið nærstaddur á
Hellisfitjum „þá er þar voru drepnir átján Hellismenn“; sömuleiðis var þar
Illugi nokkur svarti dóttursonur skáldsögupersónunnar Gunnlaugs orms-
366