Tímarit Máls og menningar - 01.07.1977, Blaðsíða 15

Gísli Asmundsson
Afmælisþankar
Það hefði þótt undarleg spásögn árið 1936, að á næsta ári mundi rísa
ný og kröftug menningarhreyfing á Islandi borin uppi af bjartsýni, ein-
urð og stórhug. Það sem af var áratugnum hafði ríkt þungbær efna-
hagskreppa, sem mjög hafði reynt á þolrif þjóðarinnar og kollvarpað
þeirri bjartsýni um bættan hag og betra líf, sem verið hafði á fyrstu
áratugum aldarinnar. Afturhald var í sókn í landinu, yfir Evrópu grúfði
myrkur fasisma, og styrjaldarhætta fór ört vaxandi. Samt gerðist þetta
ólíklega. Nýtt bókmenntafélag var stofnað 1937 og bar heitið Mál og
menning. Viðtökurnar voru slíkar um land allt, að engu var líkara en
einmitt hefði verið beðið eftir þessu frumkvæði. Þetta félag, sem stofn-
að var af fáeinum ungum mönnum með tvær hendur tómar, óx með
slíkum undrahraða, að eftir eitt ár voru félagar þess orðnir nær 5000
og það hafði um 50 áhugasama umboðsmenn um allt land.
Það sem öðru fremur hratt af stað þessari félagsstofnun var bjartsýni
forgöngumannanna á menntunarvilja fátæks stritvinnufólks í landinu,
bjartsýni, sem sprottin var af reynslu liðinna tíma, reyndar aldalangri sögu,
en nærtækustu dæmin eru menningarhreyfingin í Þingeyjarsýslu kringum
aldamótin og ungmennafélagshreyfingin.
Þegar Mál og menning hóf starf sitt, var upplag bóka á Islandi mjög
lágt, yfirleitt á öðru þúsundi eintaka, og verðið því hátt, svo að fátækt
fólk — og í þann tíð voru flestir fátækir — gat ekki keypt bækur að
nokkru ráði, þó að fegið vildi. Þjóðin átti um þessar mundir hóp
ágætra rithöfunda, en hún gat ekki lesið þá sakir fátæktar. Stofnendur
Máls og menningar hugsuðu sér að bæta úr þessu með því að marg-
falda upplag bóka og stórlækka þar með verðið, en til þess þurfti sam-
stillt átak. En þeir hugsuðu engan veginn um magnið eitt. Þeir vildu
jafnframt gefa út valdar bækur, sem menningarauki væri að, og höfðu
um það miklar fyrirætlanir. Auk þess að veita almenningi aðgang að
hinum bestu höfundum íslenskum vildu þeir víkka bókmenntalegan
125