Tímarit Máls og menningar - 01.07.1977, Blaðsíða 102

Tímarit Máls og menningar
sem Halldór Laxness er löngu frægur
fyrir. Sama má raunar segja um flestar
aðrar mannlýsingar bókarinnar, hnit-
miðaðar og skýrar og oft eilítið skop-
færðar.
Það er í rauninni furða hve margir
koma við svo stutta sögu, en höfundur
hefur valið þann kost að marka þessu
stutta skeiði ævi sinnar stað í tímanum
og gefa því merkingu með því að miða
það við sundurleitan hóp einstaklinga
sem — flestir af tilviljun — eiga með
honum samleið einhverja stund úr ár-
inu sem frá er sagt. Mestur er þar
hlutur Jóns Pálssonar frá Hlíð sem
verður að e.k. kontrapunkti í þessari
mynd af listamanninum ungum. Jón
Pálsson verður listamaðurinn sem á sína
lútu en spilar aldrei, líklega frumdæmi
margra persóna í bókum HL, þeirra
sem birta andstæðuna milli hugsjónar
og veruleika.
I fyrstu kann lesanda að finnast und-
arlegt og aðalefni bókarinnar óviðkom-
andi hve tæpt er á örlögum eða ævi-
ferli margra, sem af tilviljun ber fyrir
höfundinn, án þess að þeir hafi í raun
og veru minnstu áhrif á hann eða lífs-
hlaup hans. En einmitt þessi dæmi valda
því að smátt og smátt fara að sækja
að lesandanum spurningar: hversvegna?
Hversvegna verður einn skammlífur ó-
gæfumaður, annar metnaðarlaus utan-
garðsmaður (en kannski gæfumaður) í
erlendri borg í áratugi, en sá þriðji
heimsþekktur listamaður? Þessum spurn-
ingum er ekki svarað í sögunni enda
þykist höfundur sjálfsagt ekki vita svar-
ið. Þó er ekki laust við að á einum
stað sé gefið undir fótinn íslenskri for-
lagatrú fornri um gæfumenn og ó-
gæfumenn, sem líkt og bera örlög sín
utan á sér, en það er þegar formand
Scheuermann kveður ógæfumanninn Jón
Pálsson frá Hiíð með þessum ummæl-
um um höfund bókarinnar: Jeg tror
han har en stor fremtid for sig.
Flestir íslenskir höfundar endurminn-
inga kosta kapps um að tala vel um
alia og best um þá sem allir hafa talað
vel um áður. Þetta er auðvitað dyggð
í sjálfu sér, þótt hún togist reyndar á
við aðra dyggð, sannleiksástina, en ekki
vænleg undirstaða góðra bóka eða
skemmtilegra. En menn eru orðnir svo
vanir þessu að þeir hrökkva við — þrátt
fyrir fyrri reynslu af skrifum HL —
þegar hann setur á blað dálítið stráks-
leg ummæli um þau mikils virtu þjóð-
skáld, Einar Benediktsson og Matthías
Jochumsson. Það er þó harla fróðlegt
að lesa um það hverjum augum hann
hefur litið á ýmis okkar helstu skálda,
bæði þegar hann var sautján ára og
reyndar síðar, en auðvitað mega menn
ekki rugla saman persónulegum vitnis-
burði af því tagi, sem hér er um að
ræða, og einhvers konar fræðimennsku.
Frásögnin af samræðum þeirra Halldórs
og Jóns Helgasonar um samtímaskáldin
er ágæt og merkileg heimild um smekk
og afstöðu næmra ungra manna um
1920. Allt sem segir frá bóklestri og
bókakynnum í Ungur eg var er vita-
skuld hið merkasta heimildarefni. Það
er t. d. eftirtektarvert hvað það er í
verkum Strindbergs sem hrífur Hall-
dór og leiðir hann á vit þessa meistara.
Ungur eg var er í heild ákaflega
læsileg bók og vel gerð. Hins vegar
gerir fjarlægðin frá persónunum, hið
ólympska viðhorf, það að verkum að
lesanda getur stundum þótt kuldalega
og jafnvel þóttalega sagt frá, og sjálf-
sagt fellur mönnum sú afstaða misvel
í geð. En því má ekki gleyma að hún
er nátengd ýmsum bestu kostum bókar-
innar, svo sem hinni hófstilltu kímni.
212