Tímarit Máls og menningar - 01.04.1984, Qupperneq 57

Islensk sagnalist — erlendur Lerdómur
II
Nafnið gæti bent til að The Medieval Saga (MS) væri ætlað að vera
heildarlýsing á fornsögunum, en svo er ekki. Meginviðfangsefni bókarinnar
er bygging sagnanna, hvernig einstakir þættir eru settir saman: annars vegar
greining á sögunum sjálfum, hins vegar samanburður við frásögubók-
menntir annarra Evrópuþjóða og kenningar miðaldamanna um frásagnar-
list. Athugunin tekur til íslenskrar sagnaritunar frá upphafi hennar á 12. öld
allt til hinna miklu samsteypurita 14. aldar Sturlungu, Möðruvallabókar,
Flateyjarbókar. Samanburðarefnið er einnig mikið og fjölþætt: latneskar
kronikur, söguljóð af köppum og riddurum, ásamt lausamálsgerðum
franskra riddarasagna þar sem steypt er saman efni úr eldri söguljóðum.
I upphafi bókar sinnar minnist Carol Clover á deilur sem spunnust suður
á Italíu við lok miðalda um byggingu hinnar frægu kviðu Ariostos, Orlando
furioso. Um þetta leyti höfðu endurreisnarmenn uppgötvað rit Aristótelesar
um skáldskaparlistina, og þeir sem höfðu það í hávegum vildu að bók-
menntir væru samdar í samræmi við kröfur Aristótelesar. Þeir sáu í hendi
sér að Ariosto braut svo að segja allar reglur hans um söguljóð: upphaf og
endir voru óljós, kviðan var of löng, atburðarásin of margþætt og sundur-
laus, efninu óreglulega skipað niður og útúrdúrar margir. Þessari gagnrýni
svöruðu aðdáendur Ariostos á þá leið að skáldskaparfræði Aristótelesar
væri úrelt og hæfði ekki nútímanum: í söguljóðum nútímans væri ekki sóst
eftir einingu heldur fjölbreytileika, þar bæri að hafa margþætta atburðarás,
fjölda persóna osfr. I raun og veru var hér um að ræða árekstur milli skáld-
skaparfræði miðalda og fornaldar. Aðferð Ariostos var ekki ný af nálinni
heldur rökrétt framhald af þeirri stefnu sem bygging frásagna hafði tekið á
miðöldum, þegar riddaraljóð og riddarasaga (romance) leystu hetjukviðu
(epos) af hólmi sem virtasta grein frásagnarlistar.
I framhaldi af þessum inngangi eru íslenskar fornsögur teknar til athugun-
ar í ljósi skáldskaparfræði miðalda eins og hún birtist í ritgerðum miðalda-
manna og í framkvæmd.
Aristóteles gerir kröfu um afmarkaða og samfellda atburðarás í söguljóði:
á undan upphafinu hefur ekkert farið sem máli skiptir fyrir söguna sem rís
og hnígur þannig að eitt leiðir af öðru þangað til komið er að endi sem ekki
krefst neins framhalds.5 Þetta mætti kalla „lokaða“ byggingu, en andstæða
hennar er hin „opna“ bygging miðaldafrásagna, þ. á m. íslenskra fornsagna.
Þær byrja yfirleitt á því að raktar eru ættir söguhetja og jafnvel sagðar ýmsar
sögur af forfeðrum þeirra sem ekki koma meginfrásögninni við. En hún er
einatt harla margbrotin. Einstökum atvikum og persónum, jafnvel allflókn-
um atburðakeðjum, eru þar oftar en ekki gerð miklu rækilegri skil en þörf er
175