Tímarit Máls og menningar - 01.04.1984, Blaðsíða 76

Kristinn Kristjánsson
Konan, draumurinn og dátinn
Margt hefur verið sagt og ritað um samskipti íslenskra kvenna og erlendra
hermanna á stríðsárunum. Almennt eru þessi samskipti nefnd ástand(ið).
Þeir sem skrifa um hernámsárin 1940—45 gera mikið úr þessum samskiptum
og stundum verða þau aðalatriði þess sem gerðist á þessum tíma. Eg ætla hér
á næstu síðum að greina frá því hvernig fjallað hefur verið um þetta mál,
hver einkenni umræðunnar eru og hvernig hægt er að túlka hana. Þetta er
gagnrýnin athugun, byggð á nokkrum völdum textum, og ætla ég að sýna
fram á að umræðan hefur einkennst af fordómum.
Fyrst ætla ég að athuga tvær skáldsögur um hernámið og hafa hliðsjón af
eftirfarandi spurningum: Hvernig er viðbrögðum kvenna lýst þegar her-
menn eru annars vegar? Hvað er dregið fram í fari þeirra, á hvað er lögð
áhersla og í hvaða samhengi er það sett? Sögurnar sem ég hef valið eru
Norðan við stríð eftir Indriða G. Þorsteinsson og Verndarenglarnir eftir
Jóhannes úr Kötlum.
Norðan við stríð og Verndarenglarnir
Norðan við stríð kom út í lok nóvember árið 1971. I viðtali sem birtist í
Morgunblaðinu um mánuði síðar er haft eftir Indriða að hann sé með
verkum sínum, einkum 79 af stöðinni, Landi og sonum og Norðan við stríð,
að útskýra fyrir framtíðinni hvað gerðist á Islandi um miðbik tuttugustu
aldar. Hann segir að Norðan við stríð sé fyrst og fremst þáttur í stærri
mynd, hann hafi ekki viljað að hann og hans kynslóð sæti inni með „upplýs-
ingar, kenndir og viðhorf“ sem ástæðulaust væri að glötuðust. Bókin er
. . . einfaldlega mynd í hnotskurn af aðfara þess nútíma á Islandi, sem við
lifum í dag. (Mbl. 22. 12. 1971)
Hlutverk Indriða er
194
. . . að reyna að bjarga ákveðinni geymd, minningu, inn í framtíðina, ef þess er
nokkur kostur og kortleggja umrótið handa þeim, sem ekki sátu klofvega á