Tímarit Máls og menningar - 01.05.1988, Qupperneq 9

Ur hanuhaus gagnrýnanda
Ritdómur Astráðs hlýtur að verða öðrum gagnrýnendum hvatning um láta
nú af gamla, gelda fræðistílnum sem skrifar sig nánast sjálfur, svo fastmótað er
formið og klisjusafnið staðlað.
Hitt dæmið sem ég ætla að nefna er greining og túlkun Helgu Kress á
Tímaþjófnum eftir Steinunni Sigurðardóttur. Kostur greinar Helgu er fyrst og
fremst hvernig hún kemur með nýja, óvænta sýn á bókina, sjónarhorn sem
eykur skilning á sögunni; bætir við þann skilning sem fyrir var (og var kannski
orðinn nokkuð einhlítur þó að um nýlegt skáldverk sé að ræða). Eg veit að
túlkun Helgu hefur vakið mikil viðbrögð, bæði neikvæð og jákvæð, og það
finnst mér ítreka gildi greinarinnar; hún hefur komið af stað umræðu.
Hvað varðar hina hliðina á bókmenntaumræðunni, þá geldu og leiðinlegu,
þá hygg ég að flestir geri sér grein fyrir í hverju hún felst. Eitt einkenni hennar
er upphafið, hátíðlegt orðfæri sem er í engum tengslum við lifandi tungumál
(almennt nefnt klisjur) samfara innantómum frösum á borð við „stíllinn er
leikandi léttur", „höfundur er efnilegur og má vænta mikils af honum í fram-
tíðinni“, „höfundur hefur þegar skipað sér á fremsta bekk sem afburða stílisti“
o.s.frv. Slíkir ritdómar eru gagnvart ritdómum á borð við þá sem minnst var á
hér að ofan, sem kvæði ort undir fornum úreltum bragarhætti gagnvart frjálsu
ljóðformi. Þeir nánast „yrkja“ sig sjálfir á svipaðan hátt og ferskeytlurnar um
Omar Ragnarsson hárlausan á Frúnni í spurningakeppni sjónvarpsins. Kannski
á Einar Már við eitthvað þessu líkt þegar hann talar um Cand. mag.-stíl rit-
dómara (viðtal í Helgarpóstinum). Hann talar um að þann stíl iðki háskóla-
menntaðir menn aldir upp í ákveðnum viðhorfum en skýrir annars ekki hug-
takið. Sem betur fer eru fáir háskólamenn svo leiðitamir að hægt sé að „ala þá
upp“ í úreltum viðhorfum, ég tel að algengara sé að nemendur deili á kennara
sína fyrir íhaldssemi og viðnám gegn nýjungum í fræðunum.
Eg hef hvorki vilja né löngun til að taka einstaka menn á beinið fyrir slæma
ritdóma hér. Astæðan er einfaldlega sú að til þess þarf vandlegan rökstuðning
sem á ekki heima í stuttri ádrepu. Enda hygg ég að þeir eigi auðvelt með að
taka orð mín til sín sem eiga.
Er mark á takandi? Eða lokaorð
Umræðan um hlutverk og eðli gagnrýninnar hefur hvorki upphaf né endi. Hún
hefur vafalaust farið fram frá því að sögur hófust og mun vonandi haldast til
ragnaraka. Eg hefði getað tekið þann kostinn í þessum hugleiðingum að benda
á og vitna í lærðar greinar merkra fræðimanna um efnið; af nógu er að taka. En
ég hef kosið að hverfa úr hlutverki bókmenntafræðingsins, vísa ekki til neinna
lærðra heimilda, skreyta ekki pistilinn með fjölda neðanmálsgreina eins og
ætlast er til af fræðingunum. Um leið hætti ég á að „ekki þyki mark á orðum
mínum takandi" því svo er ólíkt hlutskipti bókmenntafræðinganna annars veg-
ar og rithöfundanna hins vegar. Sá síðarnefndi getur í krafti skáldaleyfis sagt
143