Tímarit Máls og menningar - 01.05.1988, Blaðsíða 16

Tímarit Máls og menningar
bent á þverstæðurnar í útreikningum og viðhorfum þjóðhagfræðinnar.
Með því sem þar er kallað verðmætasköpun er í raun verið að breyta
verðmætum hráefnum með framleiðslu í verðlausan úrgang. Hin raunveru-
lega verðmætasköpun felist hins vegar í þeim lífsgæðum sem efnahagsstarf-
semin veitir. Því verði að líta á ferlið bæði sem efnisstreymi sem glatar
verðmæti og streymi sem er óefniskennt og vex að gildi. Um þessi viðhorf
mætti skrifa langt mál en ég læt nægja að varpa þeim hér fram til skoðunar.
I framhaldi af þessu langar mig hins vegar að tengja eitt megineinkenni
atvinnu- og efnahagsþróunar í vestrænum iðnríkjum, og þar með hér á
landi, spurningunni um verðmætasköpun eða kostnaðaraukningu. I þjóð-
hagsreikningum er talað um svokallað þáttavirði þjóðarframleiðslu eða
landsframleiðslu sem er svipað hugtak. Með því er átt við þátt einstakra
atvinnugreina í „framleiðslunni". Sé litið á niðurstöður íslenskra þjóðhags-
reikninga síðasta áratug kemur margt fróðlegt í ljós um það hve hæpið er
að tala um verðmætasköpun í sömu andrá og þjóðarframleiðslu, landsfram-
leiðslu eða þjóðartekjur. Hlutur landbúnaðar, fiskveiða og fiskvinnslu fer
minnkandi og er nú orðinn u.þ.b. 20% af „þáttavirðinu". Aftur á móti vex
sífellt hlutur þjónustu í víðtækri merkingu þess orðs. Það sem flokkað er
sem verslun og veitinga- og hótelrekstur nálgast „verðmæti" þess sem áð-
urnefndar greinar eru taldar skila sem heild. Sá þáttur ásamt því sem flokk-
að er sem samgöngur - og því sem nefnt er opinber þjónusta og ýmis
þjónustustarfsemi - nemur nú orðið hvorki meira né minna en um 60% af
þáttavirði landsframleiðslunnar. I þessu sambandi er vert að hafa í huga að
meira en helmingur þeirra sem eru að auka blessaða þjóðarframleiðsluna
með því að vera úti á vinnumarkaðnum eru í opinberri þjónustu, banka-
störfum, verslun og annarri þjónustu. Hvað segir þetta um cengsl almanna-
hags og hagvaxtar?
I stuttu máli það að betri hagur byggist ekki á hagvexti. Vöxtur, sem
birtist í síaukinni þjónustu í víðtækri merkingu þess orðs, hækkar einfald-
lega verð á þeirri vöru og þjónustu sem almenningur telur sig þurfa að
kaupa. Þar með talið það sem fólk fær fyrir skattpening sinn: heilbrigðis-
þjónustu, skólagöngu, löggæslu og ýmiss konar eftirlit með að allt fari
skikkanlega fram í þjóðfélaginu. Þess vegna vex kaupmáttur ekki í hlutfalli
við hagvöxt og vinnutími styttist ekki að neinu ráði þrátt fyrir allar tækni-
framfarirnar og hagvöxtinn sem mælst hefur á framfaraskeiðinu sem alltaf
er verið að tala um að staðið hafi síðan í stríðinu sem gerði okkur rík.
Enda þótt þjóðarframleiðslan á mann hafi næstum þrefaldast síðan 1950
hefur það ekki skilað sér til almennings í lífsgæðum eins og meiri tíma til
eigin nota. Enn fleiri eru nú bundnir jafnlengi á vinnumarkaðnum og var
fyrir 30-40 árum. Þá þurfti einn og nú þarf tvo til að vinna fyrir fjölskyld-
150