Tímarit Máls og menningar - 01.05.1988, Blaðsíða 20

Tímarit Máls og menningar
mestan aur í frárennsli velmegunar sinnar til nýrrar vitundar um hvað horfi
til framfara. Þetta hefur stöðvað áform ríkisvalds og fyrirtækja í sumum
ríkjum um að byggja framhald orkuöflunar sinnar á kjarnorkuverum og
hert öryggiskröfur sem gerðar eru til efnaiðnaðar og annarra leiða sem um
skeið var talið tilvalið að velja fyrir áframhald hagvaxtarkapphlaupsins.
Margs konar endurmat á því hvað horfi til framfara í hverju ríki - og í
samfélagi þjóðanna — fer nú fram. Orkusóun og græðgi iðnveldanna hefur
sætt harðri gagnrýni margra mannúðarsinnaðra og víðsýnna stjórnmála-
manna, fræðimanna og athugenda af ýmsu tagi sem hafa séð og hugleitt
þann hrikalega ójöfnuð sem ríkir milli iðnríkja og þjóða þriðja heimsins.
M.a. vegna þess að öflin, sem tengjast hagkerfi vaxtarins, hafa aldrei fengist
til að greiða þeim fátæku sanngjarnt verð fyrir hráefni sín og landbúnaðar-
afurðir. I þessu sambandi langar mig að vitna til eins af merkustu gagnrýn-
endum ríkjandi framfaraviðhorfa í vestrænum iðnríkjum, hagfræðingsins
og fræðiritahöfundarins E. F. Schumacher. Frá honum er komið kunnasta
slagorð þeirra sem hafa andæft hinum stríða straumi vaxtarhyggjunnar:
Small is beautiful — smátt er fagurt.
Schumacher varði miklum tíma og orku í að greina heildaráhrif sem
ríkjandi viðhorf til tækni og atvinnuþróunar í iðnríkjum hafa, ekki síst
hvernig þau birtast í orkusóun iðnveldanna og misréttinu sem þær fátæku
búa við. Hann átti mikinn þátt í að breyta viðhorfum manna til þess sem
talið var duga þjóðum þriðja heimsins til framfara í raun. Framfarabraut
þeirra mátti ekki reyna að leggja með svipuðum tækjum og aðferðum og
iðnríkin höfðu notað. Finna varð viðráðanlegri tækni sem krafðist mann-
afla frekar en dýrkeyptrar orku, byggði á smáum einingum frekar en stór-
um og miðstýrðum, var einföld í rekstri og viðhaldi fremur en flókin. Þetta
var það sem Schumacher kallaði „intermediate technologi," tækni meðal-
hófsins.
I bók sinni, „Smátt er fagurt,“ segir Schumacher m.a.:
Það sem einkum er sláandi við iðnað nútímans er það að hann skuli þarfnast
svona mikils og skila svona litlu. Nútímaiðnaður virðist svo óhagkvæmur að
venjulegt mannlegt ímyndunarafl dugar ekki til að átta sig almennilega á því.
Þess vegna dylst óhagkvæmnin.
Þessi orð tel ég gagnlegt að hugleiða í framhaldi af því sem sagt er hér á
undan um umbúðakostnað. Og raunar varðar þetta einnig auðlindanotkun
og meðferð á náttúrunni yfirleitt. Schumacher byrjar röksemdafærslu sína
um efnið með því að benda á að meðan í Bandaríkjunum búa 5.6% jarðar-
búa við ágæt náttúruskilyrði og ríkulegar orkulindir þá dugi þær hvergi
nærri til að reka iðnkerfi Bandaríkjanna, það verði að flytja inn orku handa
154