Tímarit Máls og menningar - 01.05.1988, Side 94

Tímarit Mdls og menningar
hann nefnt söguna Fólkið í Hlíð, Hlíðarhjónin og Bónda og konu? Jóni
entist hins vegar ekki aldur til að leggja síðustu hönd á verkið; hann skipti
því í tvo hluta og var skammt á veg kominn með þann síðari þegar hann
féll frá fimmtugur að aldri. Síðustu æviár sín hafði Jón ritara í þjónustu
sinni, Þórð nokkurn Grímsson. Vann hann að því veturinn 1867-68 að
hreinrita handrit Jóns að Manni og konu og er verkið aðeins til í hreinriti
Þórðar. Tveimur árum eftir andlát Jóns tók Þórður síðan saman efniságrip
sögulokanna samkvæmt því sem Jón hafði sagt honum og hefur það fylgt
öllum útgáfum verksins til þessa.
Að efninu til er Maður og kona ástarsaga byggð á ævafornu bókmennta-
mynstri sem rekja má aftur til nýja gamanleiksins en hann átti upphaf sitt í
Grikklandi á 4. öld f. Kr. Olíkt gamla gamanleiknum, sem var klúr og
hápólitískur, fjallaði nýi gamanleikurinn venjulega um raunir elskenda. Þar
var ekki deilt á nafngreindar persónur í þjóðlífinu eins og gert var í eldri
skopleikjum heldur á lesti manna í einkalífinu. Atburðarás og persónur
stöðnuðu fljótt innan þessarar greinar. Oftast var um að ræða úrillan
karlskarf (Xenus) sem átti unga dóttur og stóð í vegi fyrir því að hún giftist
sínum heittelskaða. Faðirinn taldi biðilinn óverðugan enda ætlaði hann
dóttur sinni annað mannsefni og voru lærði vitleysingurinn og montni
hermaðurinn sígildir meðbiðlar. Klóki þrællinn (Servus) var hins vegar
heillavinur elskendanna og lagði á ráðin þeim í hag þannig að allt fór vel að
lokum.
I Manni og konu stendur séra Sigvaldi Árnason á Stað í vegi fyrir að
elskendurnir, Þórarinn og Sigrún, fái að njótast. Eftir aðskilnað og þreng-
ingar rætist þó úr málum; elskendurnir ná saman en prestur fær makleg
málagjöld. Á skjön við hina klassísku hefð er séra Sigvaldi mágur piltsins
og hefur hugsað sér að gifta hann hálfpipraðri systur sinni, Guðrúnu. I
augum prestsins er Sigrún óverðug Þórarins þar sem hún er munaðarlaus
og af lágum stigum, en faðir hennar, Þorsteinn vinnumaður í Hlíð, verður
úti í upphafi sögunnar. Eftir það er Sigrún alin upp hjá þeim Hlíðarhjón-
um, Sigurði og Þórdísi, en þau eru leiguliðar séra Sigvalda. Eins og vera ber
er sagan af raunum þeirra Sigrúnar og Þórarins margþætt og baráttan tví-
sýn. Sigvaldi reynir til dæmis að gifta Sigrúnu luralegum bóndasyni þar í
sveitinni, Agli Grímssyni, sem er áþekkur meðbiðlum nýja gamanleiksins.
Hann er alnafni montins hermanns úr Islendingasögunum, Egils Skalla-
Grímssonar á Borg, en þó lítið hraustmenni. Þegar kvonbænir Egils bera
ekki árangur kemur Sigvaldi þeim kvitti af stað að Egill hafi gert Sigrúnu
barn og hyggst prestur þannig gera Þórarin henni afhuga.
Inn í þessa dæmigerðu ástarsögu fléttast önnur saga, frásögnin af við-
skiptum prests og Hlíðarhjóna. Um miðbik sögunnar missir Þórdís eigin-
228