Tímarit Máls og menningar - 01.05.1988, Qupperneq 110

Tímarit Mdls og menningar
Henni er snilldarvel lýst og sá stakkur,
sem samfélagið hefur sniðið henni, situr
þétt og áhrifa hans gætir lengi. En - hún
er líka manneskja, móðir, kona.
Ein er sú stærð í útreiknanlegri til-
veru þessarar reykvísku frúar, sem hún
hefur aldrei getað skilið eða reiknað út,
og óttast þess vegna: það eru ungling-
arnir. Þeir virðast bæði fjandsamlegir
sem hópur og óútreiknanlegir sem ein-
staklingar. Það síðara á við dótturina
Dís og vin hennar Óla, eiturlyfjaneyt-
anda sem Dís hefur elt til Kaupmanna-
hafnar, fremur af vorkunnsemi en ást,
að því er virðist. Þetta óöryggi gagnvart
unglingunum, einnig dótturinni sem
hún elskar, er Akkillesarhæll þessarar
nútímakonu. Fangelsun dótturinnar og
sagan sem hún síðan tekur að segja
móðurinni setur hana öldungis úr jafn-
vægi. (Þótt langsótt megi virðast leitar á
mann hliðstæða úr Hrafnkelssögu: full-
trúi rósemdar og skynsemi, Þorgeir
Þjóstarsson, missir jafnvægið og tekur
ákvörðun á tilfinningagrundvelli eftir að
hann hefur verið klipinn óþyrmilega í
bólgna tá!) Móðirin hættir nú að hegða
sér skynsamlega, eins og hún hefur allt-
af gert til þessa. Hún flytur inn á
subbulega krá í nágrenni við fangelsið
sem einkagestur fátækrar veitingakonu
og felur sig í raun og veru forsjá hennar
og undarlegrar (karl)mannveru, sem
nefnist Fiskurinn, enda minna bæði
augu og hreyfingar á fisk.
Ferill móðurinnar í Kaupmannahöfn
er í rauninni sá að hún vindur ofan af
sér þann vef sem samfélag Óðins hefur
ofið hana inn í. Þetta gerist ekki með-
vitað eða skipulega, heldur í einhvers
konar rykkjum. Smátt og smátt öðlast
hún hugrekki til að horfast í augu við
annan veruleika en þann sem hún hefur
lifað í gerviheimi sínum á hefðartindi
samfélagsins, en til þess að öðlast skiln-
ing og þroska verður hún að heimsækja
dýpstu mannlega eymd (í Kristjaníu) og
kasta af sér þeim ham sem hún hefur
áður klæðst. Hjá Önnu veitingakonu
finnur hún fordómalausa samúð og
skilyrðislaust umburðarlyndi, sem er
fullkomin andstæða fyrri fordóma
hennar, smárra og stórra, en þeir eru
haglega ofnir inn í frásögnina. Anna er
bersýnilega hliðstæða Urðar í goðsög-
unni („Viska Önnu var sem óþrjótandi
brunnur,“ 179), og þó er hreint ekkert
yfirnáttúrlegt við hana; hún hefur ekki
aðra framsýni eða spádómsgáfu en þá
sem felst í lífsreynslu þess sem þorir að
horfast í augu við veruleikann. Fiskur-
inn er hins vegar nokkuð dularfull pers-
óna, en líklega er hann bara karl með
svipaða lífsreynslu og viðhorf og Anna,
kannski hommi en þarf ekki að vera
það. Hann er þögull leiðsögumaður
móðurinnar um Kaupmannahöfn,
reyndur og forsjáll en metnaðarlaus,
stefnir ekki að neinu, er utan við samfé-
lag Óðins. Samstaða hans með konun-
um gæti minnt á hinn unga Loka (Loki
gat átt það til að breyta sér í fisk á
flótta, sem kunnugt er, og hann gat
breytt um kyn), en Óli vinur Dísar er
einnig hliðstæða Loka. Staða Fisksins
og hans nóta í tilverunni kemur kannski
skýrast fram í hugleiðingum móðurinn-
ar, sem vakna eftir að hún hefur verið
að lesa sér til um hina opinberu frásögn
af Gunnlöðu (þá sem Óðinn falsaði, en
það skilur hún ekki enn):
Það er erfitt að tala úr landi sekt-
ar, næstum ógjörningur. Því að
það liggur svo djúpt. Þriðja land-
ið getur orðið svo þungt að það
haldist ekki á floti. Löngu fyrir
mitt minni sökk það í djúpið eins
244