Tímarit Máls og menningar - 01.05.1988, Page 119

veiðar urðu sjálfstæður atvinnuvegur á
Vesturlöndum og hvernig Island kom
við þá sögu fram að iðnvæðingu hval-
veiða á nítjándu öld“, en stærsti hluti
bókarinnar greini frá þeim tíma „þegar
starfræktar voru vélvæddar stöðvar víðs
vegar um landið“ (bls. 7). Þetta stendur
Trausti við, og kaflar hans um hvalveið-
ar útlendinga hér við land eru fádæma
góðir, að ætla má einkum vegna þeirra
elju sem hann hefur sýnt við öflun
þekkingar af útlendum ritum. í upphafi
er farið ítarlega í hvalveiðar baska, fyrst
á heimaslóðum þeirra í Biskajaflóa frá
og með 12. og 13. öld, síðan á fjarlægari
miðum, þar á meðal norðuraf íslandi á
16. öld. Um það leyti vaknaði áhugi
englendinga og hollendinga á hvalveið-
um, á 17. öld hófust umfangsmiklar
veiðar við Svalbarða og á 18. öld var far-
ið að gera út hvalveiðiskip frá Banda-
ríkjunum. Ollu þessu lýsir Trausti skil-
merkilega, og hann skrifar sérlega vand-
aðan kafla um hvalveiðar baska hér við
land, en þeir skiptu mikið við innfædda,
einkum vestfirðinga, samanber orða-
söfnin þrjú sem Helgi Guðmundsson
málfræðingur hefur kannað og frásögn
Jóns lærða af spánverjavígunum 1615.
Þá rekur Trausti framfarir sem urðu á
hvalveiðum á 19. öld, fyrst fyrir tilstilli
bandaríkjamanna, sem hugsuðu út nýja
veiðiaðferð um 1860 og gerðu fyrstir út
héðan, nánar tiltekið frá Vestdalseyri
við Seyðisfjörð árið 1863. Lítið varð úr,
en norðmenn tóku upp þráðinn og
Svend Foyn, sem fyrstum kom til hugar
að nýta gufuaflið og sprengjuskutulinn,
reisti hvalveiðistöð á Norðfirði árið
1883. Hann tók stöðina þó fljótlega nið-
ur og fluttist aftur til Noregs, en aðrir
tóku við og höfðu annað hvort stundað
síldveiðar hér við land áður eða hval-
veiðar frá Noregi. Næsta áratug spruttu
Umsagnir um bœkur
upp verksmiðjur á Vestfjörðum og
Austfjörðum, að samanlögðu einar tólf
stöðvar. Hagnaður var mikill, oftast um
10 til 30 af hundraði, og hefur Trausti
lagt það á sig að reikna hann eftir því
sem heimildir leyfa, en heildarverðmæti
aflans árin 1883-1915 telur hann að hafi
numið tvöföldum tekjum hins íslenska
landssjóðs á sama tíma. Einnig bendir
hann á að landssjóður hafi grætt heil
ósköp á útflutningsgjöldum og tekju-
skatti og hann fer í saumana á tekjum
sveitarstjórna og landeigenda, sem af-
söluðu sér svonefndum landshlut gegn
árlegri leigu.
Umfjöllun Trausta um verksmiðjurn-
ar sjálfar er fyrirtak. Þar ræðir hann til
að mynda rækilega um verkaskiptingu,
vinnuaðstöðu og daglegan rekstur, sem
ávallt var í umsjón norðmanna. íslend-
ingar voru aðallega í verkamannastörf-
um og konur voru fáar, þó nefnir
Trausti dæmi um konur sem unnu við
hreinsun hvalskíða í hvalveiðistöðinni á
Asknesi í Mjóafirði. Forvitnilegur kafli
er um áhrif norðmanna hér á landi á
byggingarstíl, en eigendur stöðvanna
fluttu gjarnan inn stórhýsi úr timbri,
einnig á skemmtanalíf, því íslendingar
lærðu að spila á harmoniku af norð-
mönnum, að ógleymdum Hjálpræðis-
hernum. Einnig má nefna hugsanleg
áhrif á upphaf verkalýðsbaráttu, en
sænskir og norskir verkamenn sem
unnu við stöðvarnar á sumrin voru
margir róttækir og létu í sér heyra. Enn
mikilvægari var þó ef til vill sú tækni-
kunnátta sem norðmenn, einkum hval-
veiðimenn ef marka má orð Trausta,
færðu til landsins, enda var þarna á ferð
atvinnurekstur í stærri stíl en þekktist á
íslandi. Og þrír íslendingar lærðu vél-
smíðar í hvalveiðistöðinni á Sólbakka
og þrír fyrstu togaravélstjórar á íslandi
253