Tímarit Máls og menningar - 01.03.1992, Side 114

tegund af ást, sem ef til vill má segja að sé „...
ástin til dauðans“ (bls. 141). Á fjallinu, í loka-
kafla bókarinnar, vonast hún til þess að hann
komi til hennar dáinn yfir mosaþemburnar og
segi „Loksins komstu ...“ (bls. 145).
Aukapersónur eru ekki margar en samfélagi
sveitarinnar er ágætlega lýst. Á kvöldin standa
bændur hver á sínu hlaði með kíki og fylgjast
með kollegum sínum, sem einnig eru með kíki
til að athuga hvort þeir séu ekki örugglega að
fylgjast með sér. Telpan finnur vel á sér hið
sívökula, séríslenska og kjöftuga auga sem leyf-
ir ekkert einkalíf í laumi. Ágætir kaflar fjalla
einnig um ættjarðarsönglið í hópreiðinni, bar-
lóm húsfreyjanna yfir líkamsræktarleysi sveit-
arinnar og móttökurnar sem telpan og bóndinn
fá við heimsókn sinni á bæinn handan fljótsins.
Guðbergur er þó alltaf í Spánarfjarlægð ffá
hverskonar ádeilu, enda annað erfitt á okkar
almennilegu tímum, og lætur frekar á snyrti-
legan hátt litlar pillur upp í munn persóna sinna.
„Ekkert er til nema það sem er einvörðungu
fyrir framleiðsluna. Fólkið er líka til fyrir hana.
Ástin er ekki lengur til“ (bls. 67) segir kaupa-
maðurinn ástþurfandi um ástandið í nútíma-
sveitum landsins.
Svanurinn
Veikasti hlekkur bókarinnar er að mínu mati
endir hennar með sjálfum svaninum. Svanurinn
virðist eiga að vera telpunni einhverskonar tákn
um frelsun frá hinni „óljósu vanlíðan" og allan
tímann stefnir hún að því að ganga á fjallið og
að vatninu þar sem hann býr. Svanurinn er
bundinn þjóðsögu um nykur sem birtist öðru
hvoru í líki hans og sá er nýtur þess að sjá hann
koma upp á yfirborðið mun hljóta frá honum
söng um sitt eigið eðli og framtíð. Þetta fær ekki
nægilegt pláss í sögunni til þess að verða að
fullu hluti af henni, en sem titill bókarinnar
vofir svanurinn engu að síður stöðugt yfir
manni. Maður bíður eftir honum allan lesturinn
og loks þegar hann birtist er ekki laust við keim
af vonbrigðum eins og reyndar gerist oft þegar
listaverk eru byggð upp í átt að einu crescendói,
langþráðum endapunkti. Endirinn verður full
loðinn þó fiðraður sé og skilur lesandann eftir í
lausu lofti.
Svanurinn sem slíkur er líka svo hlaðinn af
allskonar hugmyndum, goðsögnum og lista-
sögulegum mótívum, sem undirstrikuð eru með
myndinni á forsíðunni, að hann verður allt að
því ókunnur gestur í þessari sögu sem að öðru
leyti er laus við allar fortíðarvísanir og nær
yfirnáttúrulegum víddum sínum með því að
holdgera þær í hversdagslegum hlutum eins og
litlu pöddunum sem bera andardrátt dauðans
niður í jörðina. Hin mósótta meri nær til að
mynda mun meiri tökum á manni sem nánasti
vinur og vonarglæta telpunnar og verður allt að
því trúarleg þegar hún stendur og horfir á telp-
una í fyrsta sinn „... eins og heilög vera“ (bls.
21), þegar hún nemur staðar með hana á baki án
sýnilegs tilefnis eða þegar hún stígur upp úr
ánni „ . .. gljáandi og einkennilega fögur . . .“
(bls. 135) líkt og hinn sanni nykur, eftir magn-
aðan kafla þar sem telpan dregur hana yfír
jökulfljótið.
Þó einkennilegt megi virðast er þetta þó smá-
atriði í heild bókarinnar og breytir því ekki að
Svanurinn er ein besta bók sem komið hefur út
hér á landi hin síðustu ár. Hún er gerð úr „varan-
legu efni“ eins og höfundur komst að orði um
efnivið góðra skáldsagna í nýlegu viðtali. Þjóð-
in má vera þakklát fyrir að eiga rithöfund eins
og Guðberg Bergsson og á að láta hann reka
tungu sína upp í sig sem oftast.
í dálítinn tíma rak hann tunguna upp í hana í
hvert sinn sem þau hittust ein og sagði þá:
„Ég geri þetta aðeins af því bara. Þú ert
ennþá barn, en þegar þú verður eldri mun
minningin um tunguna í mér í munni þér
eggja þig með sárri þrá í ástleysi þínu“ (bls.
48).
Hallgrímur Helgason
104
TMM 1992:1