Tímarit Máls og menningar - 01.09.1997, Side 43

LYGIN UM SANNLEIKANN OG SANNLEIKURINN UM LYGINA
því vitni að Nietzsche-fræðingum fallast ekki hendur þrátt íyrir það. Hér á
eftir ætla ég að draga upp mynd af sannleikskenningu Nietzsches með
hliðsjón af spurningunni um afstæði og algildi sannleikans. Án þess að fara
nánar út í túlkanir Heideggers og Derridas mun ég með skilningi mínum á
sannleikskenningu Nietzsches taka gagnrýna afstöðu til þeirra beggja. Um
leið mun ég gera grein fyrir því að mótsögnin milli afstæðis og algildis
sannleikans í kenningu Nietzsches fellur um sjálfa sig á grundvelli kenningar
hans um afstæði alls sannleika, einnig þess sannleika sem Nietzsche telur sig
hafa höndlað með kenningum sínum um viljann til valds og eilífa endur-
komu hins sama. Auk þess endurspeglar glíma Nietzsches við spurninguna
um sannleikann þróunarferli sjálfskilnings hans sem heimspekings er leitast
við að kryfja grundvallarlögmál tilverunnar. Gagnrýni hans á sannleiksvilja
heimspekinganna er afrakstur sjálfsgagnrýni sannleiksleitanda sem telur sig
hafa séð í gegnum sannleiksvilja þeirra.
1. Lygaviljinn
í ritgerð sinni Utn satmleika og lygi í ósiðrœnum skilningi rekur Nietzsche
snemma á ferli sínum upptök alls sannleika til lygi og blekkinga.11 Þótt
Nietzsche hafi á þessum tíma ekki verið búinn að þróa kenningu sína um
viljann til valds, kemur hann hér fram með þá skoðun að það sé þörf
mannsins til að hafa vald á öðrum mönnum og umhverfi sínu sem geri að
verkum að hann notfæri sér vitsmunina til að leggja mat á hlutina sér í hag.
Manninum er frá ‘náttúrunnar hendi’ ekki umhugað um að komast að hinu
sanna, heldur ákvarðar hann hvað sé sannleikur og lygi með eiginhagsmuni
og nytsemi að leiðarljósi:
Þegar einn einstaklingur atti kappi við aðra einstaklinga við náttúru-
legar aðstæður, notaði hann vitsmuni sína oftast til þess eins að villa
á sér heimildir: En sökum þess að bæði nauðsyn og leiðindi knýja
manninn til að lifa í samfélagi og hjörð, þarf hann á friðarsáttmála að
halda til að forða a.m.k. hinu alversta bellum omnium contra omnes.
Friðarsáttmálinn hefur eitthvað í för með sér sem virðist eins og
kveikjan að hinni dularfullu sannleikshvöt. Upp frá þessu er nefnilega
fastmælum bundið hvað heita skuli ‘sannleikur’, þ.e.a.s. það verða
fundin upp algild og skuldbindandi heiti yfir hlutina og lagasetning
tungumálsins kveður á um frumlögmál sannleikans. Hér skapast
nefnilega í fýrsta sinn andstæðan á milli sannleika og lygi.12
Viljinn til að ljúga og blekkja er gagnlegt tæki fýrir manninn í lífsbaráttunni,
en Nietzsche segir hann einnig vera til marks um sköpunargáfu mann-
skepnunnar. Listrænir hæfileikar mannsins til að ljúga gera honum kleift að
TMM 1997:3
41