Tímarit Máls og menningar - 01.03.2000, Blaðsíða 20

Sigríður Matthíasdóttir
íslenzk menning og evrópsk
þjóðernisstefna
í upphafí íslenzkrar menningar gerir höfundur hennar grein fyrir menning-
arpólitísku markmiði ritsins, það skyldi með hans eigin orðum vera „ný
Crymogæa, málsvörn íslendinga út á við á tímum óvenjulegs vanda og
háska".1 En þegar íslenzk menning er skoðuð út frá sjónarmiði þjóðernis-
hugmyndafræðinnar eru nokkur meginatriði sem líta þarf á. Ég mun hér á
eftir íjalla um sögulegan bakgrunn verksins, úr hvaða jarðvegi þessi
Crymogæa er sprottin. Þá vil ég gera grein fyrir nokkrum einkennum evr-
ópskrar þjóðernisstefnu á 19. og 20. öld og að lokum athuga tengsl þeirra við
þjóðernishugmyndir Sigurðar Nordals í íslenzkri menningu.
En lítum fyrst á hinn þjóðfélagslega bakgrunn verksins. í forspjalli
íslenzkrar menningar er að finna fróðlegar og opinskáar vangaveltur Sigurð-
ar um stöðu Islands í Evrópu á fyrri hluta 20. aldar og aðstæður höfundarins
sjálfs, allt ff á því að hann byrjaði að hugleiða efni ritsins á námsárum sínum í
Kaupmannahöfn.2 íslensk menning er samkvæmt þessum vitnisburði
sprottin upp úr sterkri löngun til að hefja hina íslensku þjóð til aukins vegs
og virðingar, að sýna ffam á verðleika hennar í samfélagi evrópskra þjóða,
samfara áleitnum efasemdum um gildi íslensku þjóðarinnar. En til að skilja
þá stöðu sem íslendingar og Sigurður Nordal sjálfur voru í þegar hann hóf
fyrst að hugleiða efni þessa rits tel ég að beri að hafa í huga eff irfarandi þætti.
í fyrsta lagi var þjóðernisstefna á þessum tíma orðið rótgróið afl í Evrópu og
hluti af sjálfsmynd menntaðra manna. Þá höfðu íslendingar meira en hálfri
öld áður tekið þá ákvörðun að verða ekki hluti hins danska þjóðríkis heldur
að stofna á íslandi sérstakt íslenskt þjóðríki. I þriðja lagi voru þeir afar seint á
ferð að skapa sér öfluga þjóðernislega sjálfsmynd sé miðað við flestar aðrar
evrópskar þjóðir, þrátt fyrir þá staðreynd að þjóðernisvakning meðal ís-
lenskra stúdenta í Kaupmannahöfn hafi orðið á svipuðum tíma og víða
gerðist í Evrópu. Víðs vegar í Evrópu 19. aldar rituðu sagnfræðingar þannig
miklar þjóðarsögur sem þjónuðu því pólitíska markmiði að leggja grunninn
að sjálfsmynd viðkomandi þjóða. Það gerðist hins vegar ekki á íslandi fyrr en
10
www.malogmenning.is
TMM 2000:1