Tímarit Máls og menningar - 01.03.2000, Blaðsíða 69

ALVARLEGAR SAMRÆÐUR
Strindberg virðist líta á Brúðuheimili sem siðferðilega rökfærslu sem miði
að því að breyta hugmyndum okkar um einstaka þætti siðferðisins, leggja
okkur til nýjar hugmyndir um rétt kvenna eða endurorða einhver boð eða
bönn samfélagsins. Hann telur að Helmer tapi rökfærslunni en Nóra sé látin
standa uppi sem sigurvegari. Og hann harmar hvort tveggja, enda geti verkið
haff ýmsar slæmar afleiðingar. Það sem Strindberg áttar sig ekki á er að sið-
ferðilega vandamálið sem Ibsen gegnumlýsir er ffumlægara en spurningar
sem lúta að innihaldi einstakra siðferðilegra skoðana okkar. Hann áttar sig
t.d. ekki á því af hve mikilli nákvæmni Ibsen úthlutar Helmer ásættanlegum
skoðunum - skoðanir sem ég efa stórlega að Ibsen hafi nokkurn áhuga á að
hnekkja. Helmer telur t.d. rétt að leyfa Nóru að vera hún sjálf, segist taka vilj-
ann fýrir verkið, að mikilvægt sé að afbrotamaður fái annað tækifæri, rangt
sé að steypa sér í skuldir og ennþá verra að ljúga. Leið Helmers til að verða
betri manneskja felst samkvæmt þessu ekki í því að hann breyti einstökum
skoðunum sínum. Endurfæðing hans felst frekar í því að hann breyti afstöðu
sinni til sérhverrar skoðunar sinnar. Eitthvað er athugavert við þær allar, þótt
engin þeirra sé beinlínis röng.27 Og það er einnig ónákvæmt að líta svo á að í
leikritinu réttlæti Ibsen afbrot Nóru. Aðalatriðið um persónu hennar er, eins
og áður sagði, að hún breytist í rás verksins.
Viðbrög Strindbergs eru ekki einstök.28 Raunar tel ég að verkið miði bók-
staflega að því að kalla fram slík „mórölsk" viðbrögð og afhjúpa þau. Ein leið
sem Ibsen beitir til þess og enn hefur ekki verið nefnd er sú hvernig hann
kynnir og meðhöndlar persónur Helmers og Krogstads. Krogstad er kynntur
til sögunnar sem siðferðilegt úrhrak og hann virðist hegða sér í samræmi við
það. Helmer hefur hins vegar hreinan skjöld og virðir siðareglur samfélags-
ins. Krogstad reynist þó traustari og kjarnmeiri maður en Helmer, og verð-
ugri aðnjótandi hamingjunnar. Með þessum hætti virkjar leikritið
siðferðiskennd okkar m.a. til að fá okkur til að endurskoða það hvernig við
leggjum siðferðilegt mat á orð og gerðir einstaklinga. Önnur aðferð sem Ib-
sen beitir felst í því að sýna fram á takmarkanir vissra siðadóma okkar. Eftir
því sem við kynnumst Helmer betur, tökum betur eftir orðum hans og at-
höfnum, er líklegt að við styrkjumst í þeirri trú að hann sé falskur maður, tali
þvert um hug sér. Hins vegar er þess gætt, eins og áður sagði, af einstakri ná-
kvæmni (leikritsins) að tilefnin til að staðfesta þá trú séu sem fæst. Þegar við
áttum okkur á því að vandi Helmers er dýpri og erfiðari viðureignar en
hræsni, verðum við um leið að viðurkenna að of ströng siðferðiskennd hafi
komið í veg fyrir að við sáum hinn eiginlega siðferðisvanda.
Átakanlegasta dæmið um tvíræða samræðu í Brúðuheimili verður að
mínum dómi að nokkurs konar prófraun fyrir lesandann/áhorfandann, þar
sem á það reynir hvort hann sé fær um að skoða orð og gerðir Nóru í öðru en
TMM 2000:1
www.malogmenning.is
59