Tímarit Máls og menningar - 01.03.2000, Blaðsíða 118

RITDÓMAR
að þetta sé gert af hugulsemi og kærleika í
garð þeirra ómáttulegu manna sem nú eru
aldir og sjá ekkert nema svartnætti ef fyrir
augu þeirra ber klausa á tungumáli herra-
þjóðarinnar sem einu sinni var. Um slíka
nærgætni er ekkert nema gott að segja. En
það hefði kannske verið enn meiri þörf
fyrir hana áýmsum öðrum og mikilvægari
sviðum, þar sem þekking hefur farið for-
görðum, merking orða breyst eða þau hafa
fengið ný hugmyndatengsl og lit, þannig
að mikil hætta er á að menn skilji ekki
lengur, eða misskilji hreinlega, það sem
sagt var fyrir rúmlega einni og hálffi öld.
Um það skulu nú nefnd tvö dæmi.
Eins og allir menntamenn á þessum
tíma var Jónas gegnsýrður af klassískri
menningu, hann kunni að sjálfsögðu
reiprennandi latínu og hafði á unga aldri
mótast af lestri grískra og latneskra bók-
mennta, kvæða Hómers, Virgils og ann-
arra. Þessi þekking er nú flestum gleymd,
því miður, og því er hætt við að alls kyns
tilvísanir í klassísk ffæði í verkum Jónas-
ar eða þá staða hans gagnvart æfafornri
hefð fari ffam hjá lesendum ef þessi at-
riði eru elcki skýrð þeim mun betur. Þeg-
ar Jónas er á höttunum eftir Kristjönu
Knudsen er meðbiðill hans Maurits Bier-
ing uppnefndur „Morus“ í bréfi eftir
kunningja Jónasar (bls. 68), og myndu
menn kannske sjá þessa sögu skýrara ef
þeir vissu að „morus“ kemur fyrir í
merkingunni „heimskingi“ á latínu
(„moros“ á grísku, sbr. persónugerving
heimskunnar ,,Móríu“). Páll Valsson
bendir á að „ísland, farsældafrón" sé
nokkurs konar svar við kvæðinu „Is-
land“ eftir Oehlenschlager, og komi
áhrifin m.a. fram í því að Jónas yrki hér í
elegískum bragarhætti eins og danska
skáldið. Þetta er tvímælalaust rétt. En
það hefur ekki farið fram hjá neinum
menntuðum lesanda kvæðisins á þess-
um tíma, að með því að yrkja undir þess-
um ákveðnabragarhætti (sem hann gerir
mjög nákvæmlega, eins og menn heyra
hrynjandina í nútímanum) var Jónas líka
að skipa sér inn í hefð, sem hófst með hin-
um svonefndu „elegísku skáldum" lat-
nesku. Eitt þeirra var Óvíd, sem hver
menntaskólapiltur þekkti, en annað skáld
úr hópnum var Propertius, sem bar sam-
an fortíð og nútíð Rómaborgar í sínum
„rómversku elegíum“. Hann fer þó öfuga
leið við Jónas, því hann ber saman fátæk-
lega fortíð og glæsta samtíð. Propertius
var að vissu leyti á dagskrá í byrjun 19.
aldar, því Goethe hafði tekið hann sér til
fyrirmyndar í sínum „Römische Elegien",
sem komu út 1795 og svo aftur 1810, og
ollu hneykslun, því það sem Goethe líkti
eftir var ekki föðurlandsást rómverska
skáldsins, heldur blautlegri hliðin.
Þetta eru vitanlega smáatriði. En ann-
að kynni að skipta meira máh, og það er sú
spurning hvort skáldmál Jónasar og brag-
tækni kunni ekki að hafa orðið fyrir
nokkrum áhrifum af lestri hans á forn-
skáldunum. Notkun hans á samsettum
orðum (t.d. orðum eins og „klógulur" eða
,,nautgæfur“) á sér fornar rætur í íslensku,
en skyldi það ekki hafa örvað ímyndunar-
aflið að slík orðasmíð er eitt af grundvall-
aratriðum í skáldmáli Hómers? Jónas er
einnig nokkuð óvenjulegur meðal ís-
lenskra skálda, að hann beitir því sem
kallað er „enjambement11, en svo er það
kallað þegar setningaskil verða inni í
miðri ljóðlínu, og það leiðir hugann að
því að þetta fyrirbæri skipar mjög stórt
hlutverk í ljóðtækni Virgils, sem Jónas
hafði lesið löngu áður en hann kynntist
nokkrum erlendum samtímaskáldum.
Hvernig sem þessu er nú farið, er ekki
hægt að líta ffam hjá þeirri staðreynd að
klassískur bakgrunnur er mikilvæg vídd í
hugarheimi Jónasar, eins og allra mennt-
aðra samtímamanna hans, og hefði mátt
varpa á hann einhverju ljósi.
Á þessu eru enn fleiri hliðar. Klassíska
víddin er nefnilega þáttur af víðtækara
108
www.malogmenning.is
TMM 2000:1