Tímarit Máls og menningar - 01.03.2000, Qupperneq 91

Sigríður Albertsdóttir
Töfraraunsæi í íslenskum
samtímaskáldsögum
Notkun hugtaksins töfraraunsæi hefur aukist í rannsóknum um vestrænar
listir og bókmenntir á síðustu áratugum. Töfraraunsæi er heiti sem gefið
hefur verið ákveðinni bókmenntategund og hafa fr æðimenn ekki verið á eitt
sáttir hvar bera skuli niður í umfjöllun um þennan bókmenntaflokk.
Töfraraunsæi hefur á fremur óskipulegan hátt verið flokkað með þeim bók-
menntum sem ekki teljast til hreinna raunsæisskáldsagna. Má þar nefna
goðsögur, þjóðsögur, ævintýri, útópíur, súrrealíska texta, vísindaskáldsögur
og hryllingssögur. Hugtakið rennur auðveldlega saman við aðrar bók-
menntalegar skilgreiningar, sérstaklega fantasíuna sem reyndar hefur átt við
nákvæmlega sömu vandamál að stríða og töfraunsæið, þ.e. fræðimenn hafa
átt erfitt með að njörva hana niður.
Sem dæmi um fræðimann sem lendir á villigötum í tilraunum sínum til
þess að nálgast viðfangsefni fantasíunnar má nefna Kathryn Hume en í bók
sinni Fantasy and Mimesis (1984) leggur hún upp með eftirfarandi skilgrein-
ingu: „Fantasían er allt það sem hvikar að einhverju leyti frá því sem við
skynjum raunverulegt, allt frá skrímsli til myndhverfmgar í ljóði“.1 Með til-
liti til þessarar fullyrðingar eru flestar bókmenntir fantasíur. Þ.e.a.s. allar
bókmenntir eru fantastískar sem einnig má túlka sem svo að engar bók-
menntir séu fantasía (ekkert er undanskilið og þar með er ekkert meðtalið!)
Sumsé: þessi skilgreining segir okkar nákvæmlega ekkert.
Vandaðri skilgreiningu er hins vegar að finna í bók Tzvetans Todorovs:
The Fantastic. A Structural Approach to a Literary Genre en í rannsóknum
sínum leitast hann við að nálgast það sem hann kallar „hreina" fantasíu. Ef
skilgreiningar hans eru raktar í stuttu máli segir hann að „hrein“ fantasía sé
sú saga sem kalli á hik eða óvissu lesandans um það hvort umhverfið sé upp-
spuni eða ekki. Ef lesandi hikar allan tímann er um fantasíu að ræða en ef
hann finnur útskýringar á fyrirbærinu er sagan ekki fantasía.2 Þessi skil-
greining er mjög þröng og útilokar margar sögur sem erfitt gæti reynst að
setja í annan flokk. Einnig hefur Todorov verið gagnrýndur fýrir að að hafna
TMM 2000:1
www.malogmenning.is
81