Tímarit Máls og menningar - 01.03.2000, Side 97

TÖFRARAUNSÆI í ÍSLENSKUM SAMTÍMASKÁLDSÖGUM
ur maður á sinni eigin jörð. En hér er jafnframt fyrsti tónn íróníunnar sleg-
inn. Er hægt að tala um frelsi þegar maðurinn öðlast það á jafn niðurlægjandi
máta og Bjartur? Íróníunni er haldið við alla söguna og lesandinn efast
stöðugt um sjálfstæði kotbóndans. Bjartur fórnar öllu, meira að segja velferð
sinna nánustu, barna sinna og konu, til að halda jörðinni, meira að segja þeg-
ar hún er honum greinilega töpuð. Hann hamast dag eftir dag og ár effir ár
eins og Sysifos með steininn forðum og það eina sem hann hefur upp úr
krafsinu eff ir allt stritið er niðurlæging og missir. Á meðan blómstrar fólkið á
Útirauðsmýri sem aldrei fyrr, fólkið þar er ríkt og valdamikið í upphafí bókar
og í lokin hefur það efnast enn meira.
Lýsingar Halldórs á striti kotbóndans eru í hæsta máta raunsæjar. Bónd-
inn vaknar eldsnemma á morgnanna og vinnur fram á nótt til þess eins að
hafa í sig og sína. Og stundum er það ekki einu sinni nóg. Harðir vetur og
slæm vor setja strik í reikninginn, skepnurnar horfalla og mennirnir með.
Baráttan við miskunnarleysi náttúruaflanna er endalaus, barátta við ólgandi
jökulfljót, vindsorfnar heiðar og óendanleg öræfi.
Saga Bjarts sýnir lesandanum af fullri alvöru að uppskera hins fátæka
bónda er aðeins erfiði, sorg og dauði. Fátækt fólk sem leggur upp með tvær
hendur tómar á enga möguleika og enga hamingju í vændum. En inn í þetta
harða raunsæi smjúga töfrarnir, hjátrúin og dularfull öfl.
I upphafi sögu segir af Kólumkilla, írskum særingarmanni sem flagð
nokkurt Gunnvör að nafni leggur lag sitt við effir dauða hans. Árum saman
drepur hún allt kvikt sem nærri henni kemur og þambar mannablóð í stór-
um stíl uns sekt hennar er sönnuð. Þá er hún aflífuð en almannarómur segir
að hún gangi aftur á Albogastöðum í Heiði - þeim bæ sem Bjartur hefur
eignast og kallar Sumarhús. Býlið leggst í eyði og þegar Bjartur flytur þangað
hefur enginn búið þar í 150 ár.
Stuttu fyrir brúðkaup sitt kemur Bjartur að þessari guðsvoluðu jörð til að
kanna ástandið. Hann er einn á ferð ásamt tíkinni sinni, þreifar á jörðinni,
horfir yfir landið og segir NEl! Þetta er fyrsta orðið sem Bjartur segir í sög-
unni og er það orð lýsandi fyrir skapgerð hans. Hann er staðráðinn í að láta
ekkert buga sig, hvorki harðæri né draugagang, hann talar upphátt við sjálf-
an sig, Gunnvöru og Kólumkilla og ákveður að afgreiða þau hjú í eitt skipti
fyrir öll:
... við þig er ég ekki smeykur, Gunnvör. Erfitt skal þér að gánga
á móti minni giftu, flagðið; affurgaungur hræðumst ég ei, - krepti
hnefana, hvesti augun, bæði uppí fjallsraufma, vestrá hálsinn
og suðrá vatnið, og tautaði enn nokkur hreystiyrði milli
tannanna í fornsagnastíl, — aldrei skal það!11
TMM 2000:1
www.malogmenning.is
87