Morgunblaðið - 29.05.2015, Qupperneq 24

24 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 29. MAÍ 2015
Mjög víða í útlönd-
um er að finna söfn
sem geyma sögu fang-
elsa. Stundum eru
þessi söfn í gömlum
fangelsum og geta þá
safngestir farið um og
skoðað hvernig aðbún-
aði fanga var háttað.
Að sjálfsögðu er að
finna í þessum
fangelsisminjasöfnum
flest sem tilheyrði hversdagslegu
lífi í fangelsum, tæki og tól, amboð
og áhöld. Líka hvers kyns pynt-
ingatól sem notuð voru fyrr á tím-
um enda þótt tilhneiging hafi verið
til að farga þeim svo sagan yrði feg-
urri. Þessi söfn hafa þó nokkurt að-
dráttarafl eins og Clink-fangelsis-
safnið í London. Í Danmörku var
hluta af hinu kunna Horsens-
fangelsi breytt í fangelsisminjasafn
sem er mjög nútímalegt. Af öðrum
toga en þó mjög skyldum er í borg-
inni Lviv í Úkraínu fangelsis-
minjasafn sem segir sögu fólks sem
ógnarstjórnir nasista og komm-
únista fangelsuðu og snertu grein-
arhöfund djúpt er hann skoðaði það
fyrir fáeinum árum.
Markmiðið með söfnum af þessu
tagi er að varðveita og segja sögu
fangelsa; vekja athygli á sögu fólks-
ins sem var frelsissvipt og mann-
réttindum þess.
Sú saga getur verið skelfileg í
vissum tilvikum og átakamikil enda
þótt hún hafi oftast gengið
árekstralítið fyrir sig. Saga sem
geymir oft hvort tveggja í senn
réttlæti og óréttlæti. Stundum hef-
ur verið sagt að menn eigi að spyrja
um aðbúnað fanga í löndum sem
þeir heimsækja því hann segi tölu-
vert um afstöðu viðkomandi þjóðar
til manngildis og mannréttinda.
Nú er tækifæri til að sporna við
því að saga fangelsa á Íslandi glat-
ist, saga þess lífs sem lifað hefur
verið innan þeirra.
Fyrir dyrum standa ýmsar breyt-
ingar í fangelsismálum hér á landi.
Nýbúið er að loka Kópavogsfang-
elsinu – Kvennafangelsinu – þar
sem konur voru m.a. hýstar. Þá
stendur til að loka Hegningarhús-
inu við Skólavörðustíg
þegar Hólmsheið-
arfangelsið verður tek-
ið í notkun.
Í báðum þessum
fangahúsum er margt
sem heima ætti á
fangelsisminjasafni ef
til væri. Það er mjög
mikilvægt að ýmsir
munir úr þessum hús-
um lendi ekki í glat-
kistunni eða verði
hugsanlega seldir.
Augljóst er að Hegn-
ingarhúsið frá árinu 1873 hlýtur að
geyma fjölda muna sem ættu heima
á fangelsisminjasafni en safnasér-
fræðingar verða að vega það og
meta.
Ýmsir munir úr sögu fangelsa
hafa farið forgörðum vegna þess að
menn hafa verið sofandi á verðinum
gagnvart sumum menningarverð-
mætum og talið þau vera eins og
hvert annað rusl sem fleygja ætti –
enda úr fangelsi. Það er til dæmis
merkilegt að engir rimlar af Litla-
Hrauni skuli hafa varðveist. Fyrr á
árum var það hús girt þungum
rimlum svo ekki fór fram hjá nein-
um að þar var fangelsi. Þær voru
ófáar hellurnar sem steyptar voru á
Litla-Hrauni á sínum tíma. Hvað er
til af þeim tækjum sem notuð voru
við steypuvinnuna? Um Síðumúla-
fangelsið í Reykjavík verður senni-
lega því miður að segja að flest sem
þar var innanstokks og átti heima á
safni er týnt og brotið. Og hvað
með sögu fangavarða – hver ætli sé
til dæmis elsta fangavarðahúfa sem
til er? Nú og saga fanganna –
hverjir voru þeir? Hvernig tók sam-
félagið á brotum þeirra?
Víst er að aðbúnaður fanga á Ís-
landi hefur verið með ýmsu móti og
um það má lesa víða. Gagnmerk og
stórfróðleg bók um þau mál þó
gömul sé er doktorsritgerð Björns
Þórðarsonar: Refsivist á Íslandi
1761-1925, sem út kom 1926. Þar
má m.a. lesa um aðbúnað fanga í
Múrnum og Hegningarhúsinu á sín-
um tíma. Á umliðnum áratugum
hafa fjölmiðlar fjallað um aðbúnað
fanga, bæði það sem vel er gert og
sömuleiðis það sem betur mætti
fara. Allt eru þetta á vissan hátt
heimildir um líf innan fangelsa og
með mörgum þessara greina fylgdu
myndir sem hafa mikið heimild-
argildi. Í því sambandi mætti
spyrja hver sé elsta ljósmyndin sem
tekin var innan dyra á Litla-Hrauni
af föngum? Var það árið 1941 í
tengslum við dreifibréfamálið svo-
kallaða? Eða fyrr? Hefur einhver
slíkar gamlar myndir í fórum sín-
um? Þær eru örugglega til en eru
fáar því bannað hefur verið að taka
myndir af föngum. Engu að síður
eru þær heimild þegar þær sýna
fanga t.d. við vinnu eða í fótbolta.
Nú ætti að hefjast handa sem
fyrst við að undirbúa stofnun fang-
elsisminjasafns sem varðveitti
þennan menningarþátt í sögu þjóð-
arinnar. Kannski væri heppilegasti
staðurinn Eyrarbakki en árið 1929
var vinnuhælið að Litla-Hrauni tek-
ið þar í notkun, og varð síðar fang-
elsi. Eyrarbakki er staður sem
geymir mikla sögu og þar má finna
margvísleg söfn. Fyrir nokkru var
kynnt að til stæði að koma upp á
Bakkanum Prentsögusetri. Á Eyr-
arbakka eru þessi söfn fyrir:
Byggðasafn Árnesinga, Sjón-
minjasafnið og Konubókasafn. Á
Selfossi og Stokkseyri er svo að
finna merk söfn eins Fischersetrið
og Rjómabúið á Baugsstöðum.
Rekstrarform á slíku safni getur
verið með margvíslegum hætti. Það
gæti verið sjálfseignarstofnun, sam-
vinnurekstur sveitarstjórnar og rík-
is, eða rekið af einkaaðilum.
Innanríkisráðuneytið ætti að hafa
frumkvæði að þessu í samvinnu við
mennta- og menningarmálaráðu-
neytið og kalla til skrafs og ráða-
gerða fólk með rekstrar- og safna-
menntun, fulltrúa fangelsismála-
yfirvalda, áhugafólk um málið og
sveitarstjórnarfólk í Árborg. Því
fyrr því betra.
Fangelsisminjasafn
Eftir Hrein S.
Hákonarson »Nú er tækifæri til að
sporna gegn því að
saga fangelsa á Íslandi
glatist, saga þess lífs
sem lifað hefur verið
innan þeirra.
Hreinn S. Hákonarson
Höfundur er fangaprestur
þjóðkirkjunnar.
Allmargar greinar
hafa verið skrifaðar á
síðustu vikum um ís-
lenskt mál og vanda
þess. Þorsteinn Sæ-
mundsson stjörnu-
fræðingur ritaði
merkilega grein ný-
lega þar sem hann lýs-
ir áhyggum sínum
vegna erlendra orða
sem farið er að nota í
málinu í auknum mæli. Ég er ákaf-
lega sammála honum um það.
Stundum hefur reyndar mistekist
að koma íslenskum orðum á fram-
færi í stað erlendra orða. Dæmi um
það er að efnafræðikennarar hafa
löngum reynt að kenna nemendum
orðið samsæta sem þýðingu á
enska orðinu isotope. Þetta er bor-
in von því að læknar munu alltaf
nota orðið ísótóp. Á Landspít-
alanum er skilti á áberandi stað
sem sýnir leiðina til ísótópa-
rannsókna og allir vita hvað er átt
við með því en líklega mundu fáir
átta sig á „samsæturannsóknir á
ganginum til hægri“.
Við eigum að gæta meðalhófs í
sköpun íslenskra nýyrða og sætta
okkur við erlend orð sem auðvelt er
að aðlaga íslenskri beygingafræði.
Þannig sýnist mér ísótóp vera
ágætt íslenskt orð sem beygist eins
og Hóp í Húnavatnssýslu. Menn
hafa verið að burðast við að koma
inn í málið ýmsum ný-
yrðum eins og til að
mynda nitur í staðinn
fyrir köfnunarefni. Ég
hef ekki trú á að það
festist í málinu enda
varla notað utan skól-
anna. Eina ástæðan
fyrir að nota nitur
virðist vera að köfn-
unarefni er tekið úr
dönsku. Einhverjum
hefur mislíkað það.
Enn verra er orð-
skrípið ildi fyrir súr-
efni. Fyrir utan það að vera ljótt er
það óþjált í framburði og ber vott
um átjándualdar hugsunarhátt þeg-
ar menn héldu að súrefni væri
sama og eldur.
Það er mikilvægt að ná sam-
komulagi um að nota sömu orð um
sama fyrirbrigði hvenær sem um
það er rætt. Það er alþjóðasam-
komulag um að kalla efnið sem
kom upp úr Holuhrauni og olli súru
regni víða um land brennisteins-
díoxíð. Í fjölmiðlum var oft talað
um brennisteinstvíildi eða eitthvað
þvíumlíkt. Þetta þjónar engri mál-
vernd en veldur einungis ruglingi
og er þó ekki á bætandi þegar um
efnafræðileg málefni er að ræða.
En íslenskunni stafar ekki hætta
af erlendum slettum eða breyttum
málvenjum. Hættan kemur frá
tölvunotkun og vanhæfni okkar að
hafa vald á henni. Það gildir einu
hvaða íslenskt dagblað við lesum, í
næstum hverri línu er alvarleg mál-
villa. Flestar villurnar eru að það
vantar staf aftan á orð eða að kyn,
tala, tíð eða fall er rangt. Tölvan
gefur færi á að nota „copy and
paste“ í óhófi og þess vegna er
setningin oft samsett úr bitum sem
passa engan veginn saman. Stund-
um verður setningin við þetta al-
gjörlega óskiljanleg. Bersýnilegt er
að enginn telur sig hafa tíma til að
lesa yfir það sem hann eða hún
skrifar. Mér stendur oft hugur til
að þakka forsjóninni fyrir að ungt
fólk er hætt að lesa blöðin. Ef það
tæki þau til fyrirmyndar væri ís-
lenskan þegar orðin ónothæf.
Ef svo framvindur sem horfir
mun íslenskan hverfa sem lifandi
mál eftir fáar kynslóðir. Þá munu
Íslendingar tala erlent mál sem er
auðvitað enska. Þegar litið er inn í
íslenskar bókabúðir blasa við hillur
sem á stendur „erlendar bækur“.
Ef betur er að gáð eru ca 99%
þessara bóka á ensku. Mér er
spurn: hvers vegna erum við að
kenna dönsku, þýsku, spænsku og
fleiri mál í skólum ef enginn les
neitt á þessum málum? Svari sá
sem veit!
Íslenskan á faraldsfæti
Eftir Reyni
Vilhjálmsson » Vegna síaukins
hraða í útgáfu prent-
aðs máls er frágangur
herfilegur.
Reynir Vilhjálmsson
Höfundur er eðlis-efnafræðingur.
VINNINGASKRÁ
4. útdráttur 28. maí 2015
160 11094 20373 29623 42313 51848 60283 71813
720 11238 20559 29725 42651 51857 61108 71908
752 11270 20749 31181 42969 52159 61154 72042
821 11905 20767 31264 43526 52273 61380 72086
894 12498 21003 31960 43864 52329 61673 72122
1719 12700 21067 32207 43898 52485 61898 72333
2371 12705 21179 32415 44198 52498 61921 72338
3170 12796 21923 32874 44726 52708 62195 72736
3207 12987 22396 34257 44970 52891 62421 73167
3261 13614 22405 34367 45055 53682 62426 73589
3470 13685 22444 34759 45211 53862 62993 73801
3686 13700 22578 34989 45497 53901 63391 73953
3711 14087 22705 35123 45929 54068 63851 74189
3768 14293 23046 35143 46463 54069 64428 74214
4056 14393 23300 35521 46523 54213 64440 74464
4566 14404 23333 35573 47223 54494 64459 74581
4628 14667 23539 35822 47756 54516 65227 74697
6354 15629 23601 35886 47974 55731 65467 74851
6460 16080 23732 36091 48059 56453 66116 74899
6587 16275 23800 36420 48448 56737 66321 74938
6879 16493 24089 36604 48543 56781 66872 75082
7091 16595 24351 37261 48791 57361 67489 75090
7647 17014 24513 37270 48892 57424 67892 76263
8060 17141 24740 37286 48924 57525 68073 76631
8118 17305 25141 37332 49129 57709 68255 76859
8661 17444 25185 38799 49632 57848 68325 76903
8891 17476 25241 38824 49695 57880 68584 76920
9404 17787 25877 39141 49735 58295 69278 77434
9595 17924 26136 39287 49751 58296 69599 77954
9615 18408 26466 39442 50343 58321 69790 78758
9890 18496 26806 39993 50449 58788 70104 79870
10005 18986 26903 40097 50662 58940 70198
10227 19117 26910 40368 51439 58973 70912
10571 19668 27505 40564 51532 59294 71010
10657 19820 27578 40682 51705 59361 71182
10677 19927 28570 41244 51707 59487 71494
10774 20239 29128 42297 51734 60083 71761
244 14314 19855 29046 44060 55710 62917 72278
1035 14695 20193 29409 45604 56118 62958 74810
1947 14810 20999 30422 45685 56381 63320 75961
3013 15778 21560 34616 45856 57086 65231 77243
3139 16301 21990 34998 46087 58444 68211 78030
3921 16457 22135 35895 47442 58760 68244 78060
4489 17410 22238 36395 48319 59143 70026 78235
5424 17507 23142 37401 48792 60653 70910 78922
5488 17580 23588 38618 49342 61123 71090 79837
5585 17797 24958 41143 49385 61372 71126
8911 18524 27517 41246 51873 61810 71237
10211 18816 28319 41410 52936 62069 71507
14100 19692 28535 43513 53453 62560 71647
Næstu útdrættir fara fram 4. 11. 18. 25. júní & 2. júlí 2015
Heimasíða: www.das.is
Vinningur
Kr. 10.000 Kr. 20.000 (tvöfaldur)
Vinningur
Kr. 20.000 Kr. 40.000 (tvöfaldur)
Vinningur
Kr. 150.000 Kr. 300.000 (tvöfaldur)
15205 24066 32248 65506
Vinningur
Kr. 50.000 Kr. 100.000 (tvöfaldur)
3244 12118 18393 41456 55135 74866
4663 16040 23044 41639 55330 74884
6004 16282 25008 47631 59844 77043
8761 16424 25130 48789 66886 79517
Íbúðar v inningur
Kr. 15.000.000 Kr. 30.000.000 (tvöfaldur)
4 1 0 6 2