Peningamál - 01.02.2003, Side 27

26 PENINGAMÁL 2003/1
Nokkur umræða hefur átt sér stað hér á landi um hætt-
una á verðhjöðnun. Þessi umræða er að hluta til berg-
mál alþjóðlegrar umræðu um efnið, en lítil verðbólga
að undanförnu á þar einnig hlut að máli. Vísitala
neysluverðs hækkaði aðeins um 1½% á síðasta ári og
án húsnæðis og þjónustu nam hækkunin aðeins 0,3%.
En hvað er verðhjöðnun? Hverjar eru líkur á henni í
hinum ýmsu iðnríkjum? Hvernig er hægt að koma í
veg fyrir verðhjöðnun og hvernig er heppilegast að
bregðast við ef hún verður? Leitast verður við að svara
þessum spurningum hér í stuttu máli.
Eðlilegast er að skilgreina verðhjöðnun með sama
hætti og verðbólgu, en með öfugum formerkjum. Verð-
bólga er skilgreind sem viðvarandi hækkun almenns
verðlags. Hækkun verðs einstakrar vöru eða hækkun
verðlags í mjög stuttan tíma telst því ekki verðbólga.
Með sama hætti er verðhjöðnun skilgreind sem við-
varandi lækkun almenns verðlags. Lækkun verðlags í
örfáa mánuði telst því ekki verðhjöðnun. Almenn
lækkun vöruverðs telst ekki heldur vera verðhjöðnun
ef verðhækkun þjónustu vegur þyngra, þannig að
verðlag lækkar ekki að meðaltali.
Að verðhækkun þjónustu vegi upp verðlækkun á
vörum er reyndar ekki óalgengt. Í september 2002
hafði neysluverð í Bandaríkjunum hækkað um 1,5%
frá árinu áður. Á sama tíma hækkaði verð þjónustu um
3,2% en vörur í vísitölu neysluverðs lækkuðu í verði
um 0,9%. Framleiðni í þjónustustarfsemi hefur jafnan
vaxið hægar en í vöruframleiðslu. Ef laun hækka hins
vegar svipað í mismunandi atvinnugreinum sakir þess
að vinnuafl er hreyfanlegt á milli þeirra, mun verð á
þjónustu óhjákvæmilega hækka meira en á vörum.1
Á sama hátt og verðbólga á sér stað vegna um-
frameftirspurnar í þjóðarbúskapnum er verðhjöðnun
afleiðing umframframboðs. Umframframboð getur
myndast vegna aukins framboðs, en alvarleg verðhjöð-
nun er líklegust þegar snarpur samdráttur í eftirspurn
myndar slaka sem leiðir til þess að verð og laun lækka.
Slík þróun fer því gjarnan saman við stöðnun eða sam-
drátt og vaxandi atvinnuleysi. Verðhjöðnun getur því
verið góðkynja eða illkynja.
Góðkynja má kalla verðhjöðnun sem stafar af vax-
andi framleiðslu og framleiðni eða bættum viðskipta-
kjörum. Dæmi um þetta er Bretland og fleiri lönd á
ýmsum tímabilum á nítjándu öld og jafnvel Kína á
síðustu árum.2 Góðkynja verðhjöðnun er hins vegar
ekki með öllu hættulaus, því að ef við slíkar aðstæður
verða ytri áföll sem kalla annaðhvort á tímabundna
lækkun raunlauna eða neikvæða raunvexti getur tregða
við lækkun nafnlauna og það að nafnvextir verða vart
lægri en núll leitt til aukins atvinnuleysis.
Illkynja verðhjöðnun fer eins og áður segir saman
við stöðnun eða samdrátt og vannýtta framleiðslugetu.
Verðhjöðnun af þessu tagi getur orðið vítahringur
verðhjöðnunar og ónógrar eftirspurnar. Það gerist sér-
staklega ef væntingar um verðhjöðnun festast í sessi og
skuldir heimila og fyrirtækja eru miklar. Þá geta raun-
vextir orðið háir, jafnvel þótt nafnvextir lækki niður í
núll og raungreiðslubyrði aukist vegna þess að skuld-
bindingar eru með föstum nafnvöxtum. Verðhjöðnun
veldur því að raunvaxtabyrði lána hækkar, án þess að á
móti komi samsvarandi raunaukning eigna. Það hefur
alvarleg áhrif á eignastöðu skuldara, eins og mörg
dæmi eru um, einkum ef eignaverð fellur. Dæmi um
þetta er heimskreppan mikla á fjórða áratug liðinnar
aldar, þegar sérlega illkynja verðhjöðnun átti sér stað
víða um heim, sem magnaðist af völdum fjármála-
kreppna, hagstjórnarmistaka og verndarstefnu. Önnur
nýlegri dæmi um illkynja verðhjöðnun af þessu tagi er
Japan á síðustu árum og Argentína á árunum 1999-
2001.
Vegna neikvæðra afleiðinga verðhjöðnunar er
mikilvægt að koma í veg fyrir hana. Stefna í peninga-
Rammagrein 3 Verðhjöðnun
1. Að þessi staða geti komið upp er alls ekki fjarstæðukennt. Segjum t.d.
að til sé hagkerfi sem samanstendur af tveimur jafn stórum geirum,
vöruframleiðslu og þjónustu. Gefum okkur einnig að framleiðni í
vöruframleiðslu aukist um 3% á ári en standi í stað í þjónustustarf-
semi. Að meðaltali eykst framleiðni því um 1½% á ári. Segjum enn
fremur að raunlaun fylgi þróun meðalframleiðni að viðbættu 1% sem
kemur fram í hækkun neysluverðlags um 1%. Nafnlaun hækka því um
2½%. Vegna þess að framleiðni í þjónusta stendur í stað hækkar verð
hennar jafn mikið og laun. Vöruverð lækkar hins vegar um ½% á ári.
Þetta ástand telst ekki vera verðhjöðnun. Hér er til einföldurnar litið
framhjá innfluttum aðföngum og notkun fjármuna. Niðurstöður breyt-
ast ekki í meginatriðum við að taka tillit til þessara atriða en tölurnar
verða aðrar og útreikningar flóknari.
2. Pain og Weale (2002) taka í þessu sambandi dæmi af Bretlandi milli
1880 og 1890, en þá jókst landsframleiðsla að jafnaði um 2,2% á ári á
sama tíma og verðlag féll um 0,6% á ári.