Peningamál - 01.02.2003, Blaðsíða 81

hluta hallans sem tengist ekki tímaháðum ákvörð-
unum heimila og fyrirtækja og því hugsanlega vís-
bending um stærð ósjálfbærs viðskiptahalla. Greini-
legt er að sveiflur í innflutningi fjárfestingarvöru og
varanlegrar neysluvöru áttu stóran þátt í myndun
hallans árin 1998-2000. Verulegur hluti hallans, eða
sem nemur meira en 6% af landsframleiðslu árið
2000, verður þó ekki skýrður með þessum hætti.
Áhrif sveiflna í fjárfestingu á viðskiptahallann kunna
reyndar að vera meiri en fram koma á myndinni. Í
tengslum við stór fjárfestingarverkefni er að jafnaði
keypt umtalsverð þjónusta erlendra verktaka og sér-
fræðinga, sem fellur niður þegar framkvæmdum
lýkur, auk þess sem innflutningur framkvæmdaaðila
á rekstrarvöru eykst einnig meðan á framkvæmdum
stendur. Erfitt er þó að gera sér grein fyrir nettófram-
lagi slíkrar þjónustu til viðskiptahallans, enda kunna
erlendir verktakar að kaupa þjónustu af innlendum
undirverktökum, þannig að bæði tekjur og gjöld fyrir
þjónustu aukast á sama tíma.
Bein áhrif hins opinbera hafa í grófum dráttum verið
hlutlaus en hlutfall fjármunamyndunar hins opinbera
af landsframleiðslu hefur þó farið hækkandi
Umsvif hins opinbera geta haft bæði bein og óbein
áhrif á viðskiptahallann. Framkvæmdir á vegum hins
opinbera kalla á innflutning fjárfestingarvöru og hafa
því bein áhrif á viðskiptahallann. Jafnframt hafa um-
svif hins opinbera áhrif á heildareftirspurn í hag-
kerfinu, auk þess sem framkvæmdagleði hins opin-
bera getur haft ákveðin sálræn áhrif.
Um hin beinu áhrif er erfitt að fullyrða þar sem
ekki er vitað hve stóran hluta innfluttrar fjárfestingar-
vöru má rekja til framkvæmda hins opinberra. Að því
gefnu að hlutfall innflutnings af heildarfjárfestingu
sé tiltölulega stöðugt má þó ætla að bein áhrif hins
opinbera hafi verið jákvæð (þ.e.a.s. ýtt undir við-
skiptahallann). Í besta falli má segja að athafnasemi
hins opinbera hafi verið tiltölulega hlutlaus. Hlutfall
fjárfestingar hins opinbera af landsframleiðslu jókst
umtalsvert frá árinu 1996, en hefur þó verið mun
lægra en oft áður. Alla vega er ekki sýnilegt út frá
ofangreindum gögnum að fjárfestingarstefna hins
opinbera hafi unnið markvisst gegn hagsveiflunni,
nema síður sé. Fjárfesting þess jókst að raungildi um
u.þ.b. 14% á ári frá 1997 til 2000, en meðalvöxtur
undanfarna þrjá áratugi var undir 3%. Það gefur til
kynna að hið opinbera hefði getað lagt meira af
mörkum til þess að stuðla að betra jafnvægi í þjóðar-
búskapnum með því að draga úr opinberum fram-
kvæmdum.
Kerfislægur jöfnuður hins opinbera sýnir neikvæð
eftirspurnaráhrif árin 1998-2000, en áhrif ofþensl-
unnar kynnu að vera vanmetin
Til að leggja mat á aðhaldssemi í fjármálum hins
opinbera er oft reiknaður svokallaður kerfislægur
jöfnuður (e. structural balance), þ.e.a.s. afgangur eða
halli á rekstri hins opinbera sem stæði eftir ef lands-
framleiðslan væri u.þ.b. eins mikil og framleiðslu-
getan leyfir án þess að verðbólga aukist eða hjaðni.
Fyrir hverja prósentu sem landsframleiðsla vex
umfram framleiðslugetu eru tekjur taldar aukast um
1,1%. Mælt á þennan mælikvarða jókst aðhald opin-
berra fjármála nokkuð á heildina litið síðari hluta
80 PENINGAMÁL 2003/1
Heimild: Hagstofa Íslands.
1945 1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000
0,0
0,5
1,0
1,5
2,0
2,5
3,0
3,5
4,0
4,5
5,0
% af VLF
Fjárfesting hins opinbera sem % af VLF
1945-2001
Mynd 8
Heimildir: Hagstofa Íslands, fjármálaráðuneytið, Seðlabanki Íslands.
Mynd 9
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003*
0
1
2
3
-1
-2
-3
% af VLF
Mældur
Leiðréttur fyrir hagsveiflu
Sveifluleiðrétt afkoma hins opinbera og ríkisins
Tekjuafgangur, mældur og sveifluleiðréttur