Peningamál - 01.02.2003, Blaðsíða 76

hafði verið spáð og hugsanlega samdráttur innlendrar
eftirspurnar. Þetta hefur nú þegar gengið eftir. Hins
vegar hefur fjármálakerfið, a.m.k. enn sem komið er,
sloppið betur frá eftirköstunum en gera mátti ráð
fyrir á grundvelli sögulegs samanburðar. Hraði um-
skiptanna í viðskiptajöfnuðinum varð meðal þess
mesta sem gerst hefur meðal þróaðra ríkja. Í áratugi
hefur það aðeins gerst tvisvar, gangi spár eftir, að
viðskiptahalli hafi minnkað meira á tveimur árum en
á Íslandi milli áranna 2000 og 2002. Um þetta verður
fjallað nánar hér á eftir. Að Noregi og Íslandi undan-
skildum hafa svo hröð umskipti tengst alvarlegum
gjaldeyris- og fjármálakreppum. Í tilfelli Íslands er
að vissu leyti einnig hægt að tala um gjaldeyris-
kreppu, eins og fram hefur komið, en fjármálakerfið
hefur komist hjá alvarlegum áverkum til þessa. Sam-
dráttur í einkaneyslu var mun meiri í tilfelli Kóreu og
Mexíkó, en minni í tilfelli Noregs. Þessi tiltölulega
hagfellda þróun gefur tilefni til að skoða nánar hvað
hafi leitt til þess að eftirköstin urðu minni en í sum-
um löndum sem gengu í gegnum álíka mikil um-
skipti. Um þetta verður fjallað í þriðja kafla þessarar
greinar, en í næsta kafla er rýnt í ástæður þess að
mikill viðskiptahalli myndaðist á árunum 1998-2000.
III Rætur viðskiptahallans árin 1998 - 2000
Ekki er einhlít skýring á uppruna viðskiptahallans.
Efnahagsleg framvinda ræðst ævinlega af samspili
margra þátta, sem geta togað hver í sína áttina eða
flestir eða jafnvel allir í sömu átt. Hér á eftir er reynt
að skýra aukningu hans á árunum 1997-2000 frá
mismunandi sjónarhornum. Þau gefa ekki alltaf
sömu niðurstöðu, en veita nokkra innsýn í þá efna-
hagsþróun sem leiddi til myndunar viðskiptahallans.
Ástæðna hallans fremur að leita í auknum vexti inn-
flutnings en hægum vexti útflutnings
Viðskiptahalli getur myndast annaðhvort vegna þess
að dregur úr útflutningi eða innflutningur eykst.
Þegar viðskiptahallinn jókst verulega á fyrri halla-
skeiðum hérlendis átti yfirleitt hvort tveggja hlut að
máli. Samdráttur útflutnings var meginorsök halla-
myndunar árin 1967-1968, 1972, 1975 og 1988.
Nýliðið tímabil viðskiptahalla var einstakt að því
leyti að hallann virðist að langmestu leyti mega rekja
til skyndilegs vaxtar innflutnings, einkum árið 1998.
Þetta má sjá glögglega á mynd 1. Þar eru breytingar
á hlutfalli jafnaðar vöru og þjónustu af landsfram-
leiðslu brotnar niður á samsvarandi breytingar á hlut-
falli innflutnings og útflutnings. Árin 1996, 1998 og
2000 jókst hallinn verulega, og öll árin mátti rekja
það til þess að innflutningur jókst.
Árin 1996 til 2000 jókst innflutningur að jafnaði
um tæp 12% á ári. Innflutningur neysluvöru jókst að
meðaltali um 10% á ári, þar af innflutningur bifreiða
um 17%. Til samanburðar má nefna að kaupmáttur
ráðstöfunartekna jókst um 5% á ári á þessum tíma.
Innflutningur fjárfestingarvöru jókst um 15½% á ári
og innflutningur rekstrarvöru um 8½%, þar af inn-
flutningur til stóriðju um ríflega 14%. Útflutningur
vöru og þjónustu jókst að jafnaði um 4,3% á tímabil-
inu, eða u.þ.b. 1% umfram meðalvöxt undanfarinna
þriggja áratuga. Vöxtur útflutnings árin 1996 til 2000
var því þokkalegur að meðaltali, þótt vöxturinn hafi
verið dræmur áratugum saman miðað við vöxt
heimsverslunarinnar.
Viðskiptahallinn myndaðist að mestu leyti vegna
vöruviðskipta, en hallinn á jöfnuði þáttatekna varð
hinn mesti frá miðjum níunda áratugnum og hallinn
á þjónustujöfnuði hinn mesti svo langt sem séð
verður
Viðskiptahallinn árin 1998-2000 myndaðist að mestu
leyti vegna vöruviðskipta. Aukinn halli á jöfnuði
þjónustu og þáttatekna átti þó einnig töluverðan hlut
að máli. Sem hlutfall af landsframleiðslu hefur
þjónustujöfnuðurinn reyndar aldrei orðið neikvæðari
en árin 1999 og 2000, eða á bilinu 1-1½% af lands-
framleiðslu. Endurspeglar það þá þróun að hlutur
þjónustu í þjóðarbúskapnum almennt hefur aukist, á
PENINGAMÁL 2003/1 75
Mynd 1
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000
0
2
4
6
8
10
-2
-4
-6
-8
-10
%
Útflutningur
Innflutningur
Jöfnuður vöru og þjónustu 1970-2002
’02
Spá
Framlag út- og innflutnings til breytinga á hlutfalli
vöru- og þjónustujafnaðar af landsframleiðslu
Heimild: Seðlabanki Íslands.