Peningamál - 01.02.2003, Síða 82

10. áratugarins. Einkum á það við ríkissjóð einan og
sér, sem var með kerfislægan afgang árin 1999 og
2000 sem nam rúmlega 2% af landsframleiðslu. Hins
vegar eru áhrif hagsveiflunnar á tekjur ríkissjóðs
sennilega vanmetnar með hefðbundinni aðferða-
fræði, því að þær eru afar næmar fyrir sveiflum í
innflutningi, sem voru helsta orsök viðskiptahallans.
Einnig má meta aðhaldsátak ríkisfjármála með
því að bera saman vöxt útgjalda ríkisins eða hins
opinbera umfram fólksfjölgun og verðbólgu við vöxt
tekna umfram nafnvöxt landsframleiðslu. Miðað við
þennan mælikvarða hefur aðhald á þenslutímanum
verið tiltölulega hlutlaust.
Enn eitt sjónarhorn má fá með því að bera saman
útgjöld hins opinbera annars vegar og einkaaðila hins
vegar við tekjur þeirra. Ef þannig er litið á málin
stafaði meira en allur viðskiptahallinn af auknum
útgjöldum einkaaðila. Áætlaður samanlagður tekju-
afgangur hins opinbera árin 1998-2001 nam 37
milljörðum króna á sama tíma og „tekjuhalli einka-
aðila“ var margföld sú fjárhæð, en hafði verið í jafn-
vægi árið 1996.
Draga má saman niðurstöður af framansögðu
með eftirfarandi hætti:
• Ólíkt mörgum fyrri hallaskeiðum skýrist við-
skiptahalli áranna 1998-2000 fyrst og fremst af
auknum innflutningi, fremur en samdrætti eða
hægum vexti útflutnings.
• Tæplega helming hallans má skýra með hærra
hlutfalli neyslu (einka- og samneyslu) sem hlaut
að vekja alvarlegar grunsemdir um ósjálfbærni
hallans. Í byrjun átti þó uppsveifla í fjárfestingu
stærstan hlut að máli, en vöxtur einkaneyslu var
ráðandi á síðari stigum.
• Breyting á þjóðhagslegum sparnaði hafði töluvert
meiri áhrif á myndun hallans en fjárfesting – enn
ein vísbending um ósjálfbæran viðskiptahalla.
• Það er enn frekar til marks um hve háskalegur
hallinn var orðinn að árið 2000 var viðskipta-
hallinn töluvert meiri en allur innflutningur fjár-
festingarvöru, en slíkt hefur ekki gerst áður svo
langt aftur sem séð verður.
• Þáttur stóriðjufjárfestingar var umtalsverður, en
þó minni en oft áður.
• Að því er þátt fjármunamyndunarinnar áhrærir
má álykta að fjárfesting fyrirtækja án útflutnings-
tekna hafi staðið á bak við stærri hluta halla-
myndunarinnar en í fyrri fjárfestingarbylgjum.
• Bein áhrif hins opinbera á hallamyndunina hafa í
besta falli verið hlutlaus, en hlutfall hins opinbera
af landsframleiðslu jókst á tímabilinu.
• Óbein áhrif opinberra fjármála á eftirspurn voru
neikvæð að því er virðist, en áhrifin eru líklega
vanmetin með hefðbundinni hagsveifluleiðrétt-
ingu á tekjum ríkissjóðs.
• Þá má geta þess að þáttur aðhaldssamrar peninga-
stefnu, sem fjallað er um síðar í þessari grein,
fyrir tilstilli hækkunar raungengis, í myndun við-
skiptahallans var sennilega lítill
IV Hjöðnun viðskiptahallans 2001-2002
Hjöðnun viðskiptahallans á Íslandi 2001-2002 var
hin þriðja mesta meðal OECD-ríkja í áratugi
Viðskiptajöfnuður virðist hafa verið u.þ.b. í jafnvægi
á sl. ári, og gæti jafnvel hafa verið nokkur afgangur.
Hallinn hafði því minnkað um sem nam rúmlega
einum tíunda af landsframleiðslu á tveimur árum.
Svo mikil umskipti eru fátíð meðal þróaðra ríkja, en
ekki einsdæmi. Undanfarna þrjá áratugi hafa hraðari
umskipti í viðskiptajöfnuði á tveggja ára tímabili
aðeins orðið í tveimur tilvikum meðal aðildarlanda
OECD. Viðskiptajöfnuður S-Kóreu fór úr 4,4% halla
árið 1996 í 12,8% afgang árið 1998 og viðskipta-
jöfnuður Noregs úr 14% halla árið 1977 í 2,2% halla
árið 1979. Á hælana koma Írland árin 1981-1983,
Tyrklandi árin 2000-2001, Mexíkó árin 1994-1996.
Þá má nefna Nýja-Sjáland árin 1986-1988 og Finn-
land 1991-1993. Til viðbótar væri hægt að þylja upp
ýmis lönd sem standa utan OECD, t.d. Tæland og
Rússland, sem hafa gengið í gegnum mjög snögg
umskipti á sl. árum. Bæði Kórea og Mexíkó gengu í
gegnum kreppu skömmu eftir að löndin höfðu gerst
aðilar að OECD.
Sameiginlegt þessum fjórum mestu umskipta-
skeiðum í sögu OECD er að innlend eftirspurn dróst
snögglega saman í kjölfar undangengins vaxtar og
útflutningur jókst verulega næstu tvö ár. Að öðru
leyti eru þau að ýmsu leyti ólík. Þannig sker Noregur
sig úr að því leyti að hagvöxtur hélst öflugur meðan
umskiptin áttu sér stað, en það má rekja til þess að
olíuútflutningur jókst hratt í kjölfar tímabils fjár-
festingar í olíuvinnslu, sem var rót viðskiptahallans,
PENINGAMÁL 2003/1 81