Skírnir - 01.04.1989, Blaðsíða 17

SKÍRNIR STAÐFESTI f FLÖKKUSAMFÉLAGI?
11
fræðilegum hreyfanleika íbúa en gengið var út frá til skamms tíma.
Hvað varðar England á 16. og 17. öld, hefur þetta verið orðað svo:
Goðsögnin um hið tiltölulega einangraða, innilokaða og kyrrstæða staðfé-
lag mótar mjög skilning okkar á fortíðinni. Einmitt af þessum sökum er
þeim mun meiri ástæða til að undirstrika að hún segir í hæsta lagi aðeins
hálfan sannleikann [...] íbúar Englands voru furðu hreyfanlegir [...] sífelld
íbúaskipti voru meðal þeirra einkenna er settu einna sterkastan svip á form-
gerð enskra staðfélaga.13
Nýlegar rannsóknir á sveitasamfélögum á Norðurlöndum (að
Islandi undanskildu) á 17. og 18. öld hafa að þessu leyti leitt til svip-
aðrar niðurstöðu og hinar ensku.14 I þessari grein er ætlunin að
kanna út frá einstökum dæmum hversu „hreyfanlegir“ ábúendur á
íslandi voru á 18. öld og leiða líkur að því hvernig hreyfanleiki/
staðfesti þeirra orkuðu á félagsleg tengsl manna á milli.
Landfræðilegur hreyfanleiki og þjóðfélagsstaða
Þegar athygli beinist sérstaklega að búsetu húsráðenda með tilliti til
staðfesti/hreyfanleika, er æskilegt að afla bakgrunnsupplýsinga um
hversu háttað var flutningum íbúa almennt á tilteknu svæði og ára-
bili. í ljósi þeirra er t.d. hægt að átta sig á að hvaða marki búsetu-
flutningar voru háðir heimilisstöðu einstaklinga. Þeir sem fást við
staðbundin fólksfjöldagögn frá liðnum öldum komast raunar ekki
hjá því að veita eftirtekt að vinnuhjú hverfa sýnu tíðar af skrá, út
fyrir hrepps- eða sóknarmörk, en húsráðendur. Þannig hefur verið
talað um „vistaráp“ og „flökkuhneigð“ vinnuhjúa á Islandi fyrr á
tíð.15 Niðurstöður rannsókna á hátterni vinnuhjúa í grannlöndum
okkar benda líka eindregið til þess að vinnuhjú hafi verið miklu
„hreyfanlegri“ en húsráðendur.16 En hvað Island áhrærir, þá er
skylt að viðurkenna að enn hefur ekki verið gerður tölulegur
samanburður á vistferlum (vinnuhjúa) og búferlum (húsráðenda).
Til þess að ganga úr skugga um landfræðilegan hreyfanleika íbúa
á tilteknum stað og afmörkuðu tímabili hafa enskir sagnfræðingar
helst notfært sér skrár yfir íbúa einstakra staðfélaga (listings of in-
habitants) sem voru öðru hverju gerðar af ýmsu tilefni með
ákveðnu árabili. A þessum grunni er hægt að reikna út svokölluð
íhúaskipti („population turnover“), þ.e. hversu margir hlutfalls-