Skírnir - 01.04.1989, Blaðsíða 122

116
JÓN KARL HELGASON
SKÍRNIR
[...] þeir miklu menn sem Brandes vegsamar öðrum fremur og eru ósvikn-
ar hetjur í hans augum, eru þeir sem beita hugsun sinni og vilja einnig í bar-
áttu fyrir frelsi annarra, gegn yfirvöldum og hvers konar kúgun, fyrst og
síðast í þjónustu mannkynsins. Og forsenda þess að slíkir einstaklingar geti
haft svo mikil og víðtæk áhrif er augsýnilega að þeir séu málsvarar eða full-
trúar almennra hugmynda, mannúðarinnar, frelsisins og framfarahug-
myndanna.12
Brandes nefnir dæmi um menn af þessu tagi í innganginum og ósk-
ar eftir slíkum hetjum, bæði sem manngerðum í skáldverkum og
sem mönnum af holdi og blóði. Eftir því sem líður á Meginstrauma
og höfundarverk Brandesar fjallar hann síður um bókmennta-
straumana en einbeitir sér þess í stað að einstökum snillingum,
skáldjöfrunum.
III
Danski bókmenntafræðingurinn Beth Juncker heldur því fram að
flestar hugmyndanna sem Brandes kynnir í Emigrantlitteraturen
komi fram í fyrri skrifum hans. Engu að síður vekja fyrirlestrarnir
miklar og hatrammar deilur í Danmörku. Juncker skýrir þann styr
á þrennan hátt. I fyrsta lagi er framsetning Brandesar ögrandi á
þann hátt að fyrirlestrar hans höfða til fleiri en bókmenntamanna.
I öðru lagi bendir Brandes Dönum á hvað þeir meta mest í bók-
menntum sínum - rómantískar fortíðarsýnir og þjóðernishyggju -
og gerir lítið úr hvorutveggja. Loks er krafa hans um hugsunarfrelsi
skilin sem hreinn byltingarboðskapur.13
í innganginum óskar Brandes þess að bókmenntir taki vandamál
samtíðarinnar til umræðu. Hann bregst sjálfur við þeirri kröfu með
því að ræða vandamál danskra samtímabókmennta, þá staðreynd
að þær taki engin vandamál til umræðu. Samkvæmt kenningunni
um gagnvirk áhrif bókmennta og tíðaranda er þetta hluti af stærri
vanda, þeim að danskt samfélag er staðnað. Brandes telur að and-
spyrnan sem fylgdi í kjölfar frönsku byltingarinnar hafi ríkt óslitið
í Danmörku alla 19. öld. Hann vill leiða nýja „strauma“ inn í landið
og því er eðlilegt að framsetning hans sé ögrandi.
Andspyrnan í dönsku samfélagi birtist í dönskum skáldskap,
sem Brandes segir ófrumlegan og einfeldningslegan. Af þeim sök-