Skírnir - 01.04.1993, Blaðsíða 53

SKÍRNIR
VIÐ RÆTUR MANNLEGS SIÐFERÐIS
47
Síðar gefur Nietzsche í skyn að með árásum sínum á siðferðið sé
hann að styrkja stoðir þess: „Hvort við siðleysingjar gerum
dygðinni mein? - Jafn lítið og stjórnleysingjarnir furstunum.
Fyrst eftir að farið var að skjóta á þá sitja þeir aftur öruggir í há-
sæti sínu. Boðskapur: það verður að skjóta á siðferðið“ (GD
Orðskviðir og örvar 36). Að baki rannsókn Nietzsches á uppruna
siðferðisins er sú sannfæring að siðmenningin búi manninum
ekki lífvænleg þroskaskilyrði, heldur ali hún á smásálarskap, and-
leysi og meðalmennsku. Þróun þrælasiðferðisins hefur leitt til
„hins síðasta manns“ sem á sér engar æðri hugsjónir en að „hafa
það gott“ og vera „eins og fólk er flest“; ekkert er fjarri honum
en að skapa sitt eigið líf. Þótt siðagagnrýni Nietzsches sé einstök í
sögu siðfræðinnar og feli í sér mikla áfellisdóma yfir mörgum
merkustu fulltrúa hennar, þá er ákveðin „klassísk“ manngildis-
hugsjón um sterka skapandi einstaklinga rauður þráður í verkum
hans. Sérstaða hans felst fremur í róttækri sýn hans á skilyrði þess
að hún geti orðið að veruleika.
Hinn siðferðilegi þáttur í greiningu Nietzsches kemur þó
skýrast fram í ítrekuðum ásökunum um blekkingu, lygi og óheil-
indi sem gegnsýri siðmenninguna. Oft er hann uppfullur af vand-
lætingu „siðleysingjans“ gagnvart siðferðilegri hræsni. Einn af-
drifaríkasti fylgifiskur þrælasiðferðis að hans mati er að það elur
á tvískinnungi sem varla er svigrúm fyrir í einföldum hugarheimi
höfðingjans.231 stað þeirrar félagslegu fjarlægðar og mannamunar
sem nærir hugtakakerfi höfðingjasiðferðisins byggist þrælasið-
ferðið á þeirri ‘fjarlægð’ sem siðfræðileg yfirbygging skapar á
milli orða og gerða, hátternis og hugmynda. Hér gegnir rökhugs-
unin eða yfirvegunin sem þrælasiðurinn elur á lykilhlutverki.
Hún veitir mönnum svigrúm til þess að beita siðferðinu fyrir sig
sem tæki, bregða því yfir sig eins og skikkju, eða hafa það að yfir-
varpi með einhverjum hætti. I öllu falli leikur þrælasiðferðið á því
23 Ég ræði skylt atriði í síðasta hluta greinar minnar „Saga og siðferði. Hugleið-
ingar um túlkun á siðfræði íslendingasagna,“ Tímarit Máls og menningar 46
(1985:1), s. 21-37. I ljósi þessa má einnig hugsa um muninn á hetjum Islend-
ingasagna og framkomu yfirvegaðra manna á borð við Snorra goða og Snorra
Sturluson sem Helgi Þorláksson skrifaði um í hausthefti Skírnis 1992.